قواي نظري و عملي و نقش آنها در حق و تكليف انسان

يكي از حلقات انديشه‌‌اي علوم انساني ساحت انسان‌شناساسانۀ آن است. در ترسيم نظام هنجاري و فلسفۀ ارزش نيز يافته‌هاي انسان‌شناسانۀ فلسفي‌‌، كلامي و تجربي بسيار تعيين‌كننده‌اند. در اين مقاله كه به بخشي از اين برنامۀ پژوهشي مي‌پردازد‌‌، پرسش اصلي اين است كه قواي نظري و عملي نفس ناطقه، چه نقش و تأثيري در شكل‌‌‌‌‌گيري نظام تشريعي حق‌ها و تكليف‌هاي انساني دارند؟ پاسخ به اين پرسش، هدف اين نوشتار است كه از سويي به پژوهش‌هاي فلسفي۔كلامي و از جانب ديگر به فلسفۀ ارزش و به‌ ‌ويژه ارزش‌هاي اخلاقي و حقوقي پيوند خورده است. اين بررسي ناگزير به شيوۀ تحليلي و تطبيقي به انجام خواهد رسيد‌ و با توجه به دامنۀ گستردۀ اين پرسش‌‌، لاجرم قلمرو آن به آراي سه صاحب‌نظر برجسته ؛ يعني  خواجه نصير الدين طوسي‌‌، علامه حلّي‌‌ و ملاصدرا محدود مي‌شود. ترتيب منطقي اقتضاء مي‌كند كه پس از طرح مسئله‌‌، نخست مبادي تصوري و تصديقي آن تبيين شود و سپس چرايي و چگونگي ابتناي هريك از حق و تكليف بر قواي نظري و عملي نفس انساني جداگانه شرح داده شود. حاصل اين مطالعه ثابت مي‌كند كه بدون وجود قواي نظري و عملي در نفس انساني نظام تشريعي حق و تكليف مصداق ندارد و قابل توجيه نيست.