يك رويداد، يك مورخ، سه روايت تحليل انتقادي روايت هاي كسروي از قيام شيخ محمد خياباني

An Event, A Historian, Three Narrations: A Critical Analysis of Kasravi's Narratives of the Uprising of Sheikh Mohammad Khaybani1 Esmaeil Hassanzadeh

قيام هاي پسامشروطه موضوع خوبي براي اظهارنظرها و روايت هاي متفاوت، متعارض و متقارب فعالان و ناظران سياسي است. هريك از آنها از زاويه ديد، ساخت ذهني، ايدئولوژي، مصالح گروهي و ملي بدان نگريسته و قضاوت كرده اند. يكي از مهمترين فعالان عرصه روايت نگاري قيام خياباني، سيداحمد كسروي است كه از او، دو روايت تاريخ نگارانه و يك خاطره نگارانه باقي مانده است. اين مقاله درصدد است با بهره گيري از رويكرد تحليل انتقادي روايت مايكل تولان، به كالبد شكافي روايت هاي سه گانه كسروي و آبشخور فكري و سياسي او از قيام خياباني بپردازد. روايت نخست كسروي داراي دو سطح تحليل است: سطح اول، تحليل جامعه شناختي تاريخي است، او با مشروطه خواهي آذربايجانيان، آزادي خواهي آنان و فعاليت حزب دموكرات و زمينه هاي قيام ايشان رويكردي همدلانه دارد؛ سطحي ديگر، رويكرد روان شناسي فردي و انگيزه شناسانه است كه تحليلي بدبينانه و تقليل گرايانه از خياباني و قيام او ارائه مي دهد. هرچند كسروي خود مدعي است كه رويكرد تاريخي به واقعه دارد و از رويكرد سياسي دور است؛ اما دو سطح نگرشي تحليلي و روايي او نشان مي دهد تحت تاثير نگرش انديشه هاي ميهن دوستي است و نگران از دخالت بيگانگان. در زمان نگارش اين متن(1302)كسروي مورخي نامدار نيست. اما در روايت دوم، كه در تاريخ هجده ساله آذربايجان آمده، قيام را گام مهمي در فعالگري مثبت و مشروطه خواهانه خياباني دانسته است. در روايت سوم كه خاطره نگارانه صرف است، در دو روايت پيشين تجديد نظركرده، در سطح انگيزه شناسانه فردي نيز در تمجيد از خياباني قلم زده است. تغيير مكاني يعني مهاجرت كسروي از تبريز به تهران، گذر از وضعيت تاريخ نگارانه مبتدي به تاريخ نگاري حرفه اي، گذر از ميهن دوستي به ملي گرايي معتدل، سپس به ملي گرايي تندروانه، فروكش كردن احساسات رقيبانه و... زمينه ها يي بود كه كسروي را واداشت تا در سه مقطع زماني سه روايت متفاوت ارائه دهد.

Post-Constitutional uprisings are a good subject for different, conflicting and sympathetic comments and narratives of political activists and observers. Each of them has looked at it from the point of view, mental structure, ideology, group and national interests. One of the most prominent activists in the narrative of the street uprising is Sayyid Ahmad Kasravi, of whom there are two historical and one personal narrative left. This article seeks to dissect Kasravi's trilogy of narratives and his political sources by utilizing the critical analysis approach of Michael Tulane's narrative. Kasravi's first narrative has two levels of analysis: Level one is a sociologicalhistorical analysis; he has a mixed approach to the constitutionalism of the Azerbaijanis, their freedom and the activities of the Democratic Party and the fields of the uprising. Another level is the individualistic and motivational approach to psychology that provides a pessimistic and reductionist analysis of the street and its rise. Although Kasravi himself claims to have a historical approach and is far from a political one, his two levels of analytical and narrative attitudes show that he is influenced by attitudes of patriotism and concerned about foreign interference. At the time of writing this text (1302 AH) Kasravi is not a famous historian. But in the second narrative, which has been told in 18-year History of Azerbaijan, it has seen the uprising as an important step in a positive and constitutional street activism. In the third narrative, which is purely memoirical, he has revised the earlier narratives, there is also an individual motivational level in the affirmation of the street. The shift means Kasravi's migration from Tabriz to Tehran, transition from beginner to professional historiography, transition from patriotism to temperate nationalism, later to radical nationalism, subversion of rival feelings, and so on, were the context that prompted him to present three different narratives over three periods.