قصاص در ترازوي حقوق و اخلاق

بسياري از مفاهيم عميق در انديشه اسلامي همچون قصاص، در چهارچوب محدودي به‌كار گرفته شده‌اند. تأمل دقيق در آيات قصاص و جلوه‌هاي آن در فقه شيعي اين پرسش را پديد مي‌آورد كه آيا مفهوم قصاص در گستره‌اي وسيع‌تر از آنچه امروز شاهديم، جريان نمي‌يابد؟ اين پرسش ما را به تحقيق در آيات قصاص و نيز بررسي جريان اين مفهوم در روايات و فقه واداشت. تحليل دوباره عمومات بحث قصاص، بررسي روايات وارده در آموزه‌هاي گوناگون اخلاقي و فقهي و تحليل‌هاي دانشمندان بزرگ پيشين، عرصه‌هاي جديدي در اين وادي گشود و توجه به سيره‌هاي عقلايي در رعايت تناسب ميان برخورد با فرد متخلف و رفتار و وضعيت او، تأكيدي بر صحت برداشت‌هاي تازه است. اما دستاورد نهايي اين مطالعه، توجه به قصاص به‌مثابه حكمي اخلاقي و قاعده‌اي مهم در عرصه روابط اجتماعي است؛ قاعده‌اي كه اخلاقيات در عرصه رفتار بين‌الملل نيز آن را پذيرفته، در برخي زمينه‌ها حقوق بين‌الملل نيز بر پايه آن شكل گرفته است. قصاص را به‌مثابه قاعده‌اي در اخلاق اجتماعي بايد تلقي كرد و ريشه‌هاي اين قاعده حقوقي را در آن بايد يافت؛ قاعده‌اي كه بدون رعايت آن، حريم‌ها محفوظ نمي‌ماند و رفتارهاي آسيب‌زا كنترل نمي‌شود. دستاورد ديگر تحقيق حاضر، رسيدن به قاعده‌اي پُردامنه در حقوق جزاست؛ قاعده‌اي كه نه‌فقط جنايات عليه اشخاص را دربرمي‌گيرد، بلكه قصاص را به‌مثابه رويكردي در چگونگي تعيين مجازات‌هاي تعزيري مطرح مي‌كند. اين عرصه بدون تعيين معياري مشخص به حاكم سپرده شده، نوعي عدم انضباط را پديد آورده است.