تحليلي از هم‌سويي خط فكري سيد مرتضي با معتزليان بصري در تبيين ماهيت اراده خداوند

سيد مرتضي، در كنار شيخ مفيد، راهبري دو خط فكري در مدرسه كلامي بغداد را به عهده دارند. زمانه و زمينه علمي و فرهنگي آن دوران با حضور پررنگ و پرقدرت جريان كلامي اعتزال همراه و همزمان است، دوراني كه اماميه تازه دوران خمود و خموشي كلام را پشت سر نهاده و با جرياني كلامي مواجه است كه تمام ميدان روش و ادبيات كلامي را از آن خود ساخته است. سيد مرتضي و شاگردانش در چنين محيطي نسبت به ماهيت اراده خداوند نظريه‌پردازي مي‌كنند و با گذشت و عبور از آنچه پيشينيان اماميه در مدرسه كوفه بدان اعتقاد دارند، تا اندازه‌اي به تبيين اعتزالي اراده الهي نزديك مي‌شوند. اراده خداوند اگر پيش‌تر در مدرسه كوفه امري حادث بود، كه نه در ذات جاي داشت و نه از ذات بريده بود، و اگر در نظر شيخ مفيد به نفس الفعل و شي‌ء مكوّن خارجي شناسانده مي‌شد، در دوران سيد مرتضي و پس از او، اگرچه همچنان حدوث خويش را حفظ مي‌كرد و به داعي و علم تحويل برده نمي‌شد، اما به لحاظ وجودشناختي چونان تلقي رايج معتزله بصري، در قالب حادث لافي‌المحل تبيين شد. خط فكري سيد مرتضي در بغداد اين ايده را تقويت مي‌كرد و پوشش مي‌داد.