سير تطوّرات اصطلاح هيولاي اولي در آثار انديشمندان مسلمان

ميدانيم اصطلاح «هيولاي اولي» در فلسفه مشّاء منبعث از آراء ارسطو در باب ماده و صورت يا قوه و فعل است. اگرچه اين عنوان با وصف «امري فاقد فعليت و صرف قابليت» در فلسفه اسلامي شهرت دارد، ليكن با تأمل در آثار انديشمندان مسلمان مشاهده ميشود كه بدليل تلفيق برخي آراء فلسفي با ايده‌هاي عرفاني و تأثيرپذيري از معارف اسلامي، تطوّرات معنايي گوناگوني در اين اصطلاح رخ داده است؛ بطوري كه در بعضي از مكاتب فكري، بنحو آگاهانه، بر امور بالفعل نيز اطلاق شده است. در نوشتار حاضر هشت معنا از «هيولاي اولي» احصاء گرديده كه بترتيب زماني بدين‌قرارند: 1. امري فاقد هر نوع فعليت و صرف قابليت نزد مشّائيان كه معادل مفهوم ارسطويي آن است. 2. مرتبه‌ چهارم هستي در نزد اسماعيليه كه متأخر از نفس و مقدّم بر طبيعت است. 3. صرف اتصال جوهري در برخي كلمات شيخ‌اشراق كه به همراه مقدار عرضي حقيقت جسم را تشكيل ميدهد. 4. ماده جميع عوالم امكاني و عبارت اخراي وجود منبسط در اصطلاح برخي عرفا 5. حيثيتي از حيثيات صورت در راستاي قول به تركيب اتحادي ماده و صورت نزد ملاصدرا 6. معادل وجود امكاني يا وجه‌الرّب مخلوقات در اصطلاح شيخ احسائي 7. بسط مفهوم ارسطويي هيولاي اولي تحت عنوان ماهيت ظلماني‌الذّات در مكتب تفكيك 8. اطلاق هيولاي عالم بر ماء بسيط به استناد نصوص ديني در مكتب تفكيك