نقد و بررسي ديدگاه صدرالمتألهين و امام خميني(ره) در پاسخ به شبهۀ تسلسل ارادۀ انسان

از منظر قائلان به شبهۀ «تسلسل اراده»، ملاكِ اختياري دانستن فعل، تعلق اراده به آن است. اين ملاك در مورد خودِ «اراده» مطرح مي­گردد؛ يعني اگر اراده، توسط ارادۀ ديگري حاصل گردد، تسلسل رخ مي­دهد و اگر علت اراده، خارج از ذات انساني باشد، مستلزمِ جبر است. صدرالمتألهين و امام خميني(ره) تلاش كرده­اند تا به اين اِشكال پاسخ دهند. از نظر ملاصدرا، ملاك اختياري بودن فعل، ارادي بودن آن است، نه ارادي بودن اراده؛ لكن با ارجاع ارادۀ انسان به ارادۀ الهي، در حل شبهه ناكام مي­ماند. امام(ره) در ابتدا از نظر صدرا دفاع مي­كند، اما نهايتاً با راه‌حلي ابتكاري در صدد پاسخ برآمده است. او با تفكيك اعمال نفس به دو سنخ «جوانحي» و «جوارحي» و جوانحي دانستن اراده و ارجاع آن به ذات مختار نفس، سعي در حل شبهه دارد. اين پژوهش نشان مي­دهد كه پاسخ­هاي صدرا و حكماي پيش از او پذيرفته نيست، اما مي­توان از راه‌حل امام(ره) دفاع كرد.