ديدگاه آيت‌الله‌ جوادي آملي درباره عرفان نظري

آيت‌الله‌جوادي آملي به‌تبع استاد خود علامه‌طباطبايي و براساس حكمت صدرايي، با تحليل عين ربط بودن معلول به علت، وحدت وجود عرفاني را پايه‌ريزي مي‌كند. با اين تحليل، ماهيت به مفهوم، و سازوكار هستي‌شناختي و منطق هستي در اين نظرگاه به تقسيم شيء به وجود و مفهوم برمي‌گردد؛ بنابراين آنچه متن هستي را پُر كرده فقط وجود است كه به علم حضوريِ شهودي در مشهد نفس عارف قرار مي‌گيرد و جز آن مفهومي است كه قوام‌بخش علم عرفان نظري است و كاروبار استدلالات، احتجاجات و منطق عرفاني را فراهم مي‌كند؛ ازسوي‌ديگر همين تقسيم‌بندي پايۀ منطقي دوگانۀ «بود و نمود» مي‌شود، كه والاتر از نگاه تشكيكي است كه مقام ذات را حقيقتِ رقايق فيض منبسط و وجودات مقيد مي‌داند. در اين ديدگاه عرفاني، جز ذات اطلاقي حق، كه لابه‌شرط مقسمي است و والاتر از مقام و منصب است، ديگر مراتب هستي نمود و سايۀ اين حقيقت فوق‌ِمتعال‌اند. اين عرفان اصيل توحيدي، تعريف انسان موحد را نيز متفاوت مي‌كند؛ ديگر مانند فلسفه سخن گفتن از ثبوتِ استقلالي نفس عارف و قواي ادراكي او در درك هستي خارجي رخت مي‌بندد و هويت انسان با نظر به توحيد عرفاني خود پرسش‌برانگيز مي‌شود كه چگونه دربرابر حقيقت توحيد، وجود و هويت موحد مي‌تواند موجه باشد. اين پرسش بحث را دربارۀ فناي عرفاني به‌درستي پيش‌مي‌كشد.