عرفان؛ روح اسلام

در اين نوشتار به تبيين رابطۀ عرفان اسلامي با آموزه‎هاي اسلام، اعم از كتاب، سنت و سيرۀ نقلي و عملي معصومان پرداخته مي‌شود. پرسش اصلي اين نوشتار اين است كه بين عرفان و اسلام چه نسبتي از نسبت‎هاي چهارگانه برقرار است؟ بر اين اساس، تلاش شده جايگاه رفيع و بي‎بديل عرفان را در ميان ساير علوم اسلامي نشان داده و از آن رفع اتهام شود. روش مناسب براي اين كار، بررسي آموزه‎هاي اصلي عرفان و مقايسۀ آن با آموزه‎هاي اسلامي است. بنابراين با طرح چهار بحث «خاستگاه عرفان»، «مؤيدهاي اسلامي آموزه‎هاي عرفاني»، «وحي، الهام، كشف» و «شريعت، طريقت، حقيقت» به پرسش‎هاي فرعي به‎دست‌آمده از تحليل پرسش اصلي، پاسخ داده شده است تا از اين طريق پاسخي براي پرسش اصلي فراهم شود. نتيجه آن‌كه نسبت عرفان با اسلام ضديت كلي نيست؛ عرفان با دين اسلام سازگاري مضموني دارد و اين سازگاري به نحو جزئيت و بلكه عينيت است. بنابراين عرفان أخص مطلق از اسلام است و با نظري دقيق‎تر عين اسلام است و بين آن دو نسبت تساوي برقرار است. عرفان هيچ بخشي از دين را مهمل نگذاشته، به همۀ بخش‎ها، مرتبه‎ها و لايه‎هاي دين اهتمام دارد. از سوي ديگر در كامل‎ترين و عالي‎ترين نوع دين‎فهمي و دين‎داري هيچ بخشي از دين از نگاه عرفاني مغفول نمانده است. عرفان روح دين است كه در همۀ بخش‎ها و لايه‎هاي آن حضور دارد.