همنشيني آرايه‌هاي تنگ‌بري و فرم سفالينه‌هاي دورۀ صفوي؛ مطالعۀ موردي تنگ‌بري‌هاي كوشك هشت‌بهشت و كاخ عالي‌قاپو اصفهان

سفال دورۀ صفوي به دليل حمايت حاكمان، تعاملات فرهنگي فرامنطقه اي و پيشينۀ غني سفالگري ايران، تكامل زيادي يافت. اين سفالينه ها در تنگ بري هاي معماري صفوي نيز نمود يافته اند. پرسش هاي مقاله اين است كه پرشمارترين فرم هاي سفال صفوي در تنگ بري ها و دلايل به كارگيري آن ها كدام است؟ اهداف اين پژوهش، گونه شناسيِ پركاربردترين فرم هاي تنگ بري در كاخ هاي هشت بهشت و عالي قاپو در اصفهان، بررسي تطبيقي فرم سفال صفوي و تنگ بري ها و تحليل علل به كارگيري فرم سفالينه ها در تنگ بري هاست. داده ها به روش هاي ميداني و اسنادي گردآوري و با شيوۀ توصيفي ـ تطبيقي پردازش و تحليل شده اند. بر اين اساس، پس از دسته بندي و گونه شناسي فرم هاي سفال دورۀ صفوي، به توصيف اين گونه هاي سفالي و تبيين ويژگي هاي شاخص در فرم آن ها پرداخته شده ، سپس هريك از فرم هاي تنگ بري در دو بناي مورد مطالعه، با فرم هاي سفال دورۀ صفوي مطابقت داده شده است. بر اين اساس، گونه شناسي آرايه هاي تنگ بري صورت گرفته و پركاربردترين فرم هاي سفال در اين آرايه ها شناسايي شده است. پس از آن، به تحليل عوامل مؤثر بر كاربرد و فرم آرايه هاي تنگ بري پرداخته شده و عوامل زيباشناسي، فني و هنري، گرايش هاي اخلاقي، سلايق شخصي و ارتباط اين فرم ها با ادب فارسي بررسي شده است. از نتايج اين پژوهش، معرفي سفالينه هاي مورد علاقۀ شاهان صفوي، يعني صراحي ها ، قمقمه ها و ابريق ها و پركاربردترين فرم هاي تنگ بري يعني كوزه ها يا خمره هاست. منظومه هاي صفوي نيز پركاربردترين سفالينه ها را معرفي مي كنند. احتمالاً برخي تنگ بري ها نيز از نمونه هاي فلزي و شيشه اي تأثير پذيرفته اند. سطوح عمودي ديوار هاي عالي قاپو و تقسيمات افقي ديوارهاي هشت بهشت، بر فرم تنگ بري ها تأثيرگذار بوده است. همچنين تنگ بري هاي حجيم تر كه مكاني براي نگهداري سفالينه هاي نفيس بوده اند، در بخش هاي پايين تر اجرا شده اند. به نظر مي رسد معماران صفوي با آگاهي از نقش تنگ بري ها در شكستن پژواك صدا، چنين شيوه اي را براي تزيين اتاق هاي موسيقي و بزم دو بنا برگزيدند. همچنين، علايق و گرايش هاي اخلاقي شاه عباس اول و شاه سليمان اول در نحوۀ شكل گيري تنگ بري ها مؤثر بوده است.