الگوي اسكان موقت مبتني بر روش نظريۀ زمينه‌اي (مطالعۀ موردي: شهر سرپل ذهاب پس از زلزلۀ 1396)

زلزله‌هاي شديد همواره با آسيب به بخش مسكوني، زندگي مردم را مختل مي‌كنند. در فرايند اسكان پس از سانحه، پس از مرحلۀ اسكان اضطراري در هفته‌هاي نخست تا زمان اسكان دائم به‌طور معمول يك تا دو سال طول مي‌كشد كه لازم است براي بازگشت آنها به زندگي عادي، اسكان موقت تأمين شود. اين دوره با وجود نقش مؤثر در روند بازتواني جامعه، در تجارب گذشته اغلب ساده انگاشته شده و به‌ويژه در سوانح شهري با چالش‌هاي اقتصادي، اجتماعي و محيط زيستي همراه بوده است. هدف مقالۀ حاضر، معرفي الگوي اسكان موقت از طريق شناسايي ابعاد تشكيل‌دهنده و عوامل تأثيرگذار بر آن، با نگاهي جامع و سيستمي است. بدين منظور با رويكرد اكتشافي و روش كيفي نظريۀ زمينه‌اي، همزمان طي يك سال و نيم از زلزلۀ آبان 1396 به مطالعۀ فرايند اسكان موقت در شهر سرپل ‌ذهاب پرداخته شد. داده‌هاي پژوهش از طريق مشاهدۀ مشاركتي و مصاحبۀ عميق نيمه‌ساختارمند با 78 نفر از افراد مهم شامل مسئولان، خبرگان، مردم و مطلعان محلي گردآوري شد. نمونه‌گيري به‌صورت نظري و هدفمند تا رسيدن به اشباع نظري ادامه يافت و داده‌ها توسط نرم‌افزار مكس‌كيوداي در سه مرحلۀ كدگذاري باز، محوري و گزينشي تحليل شد و با استخراج 33 مقولۀ محوري و انتخاب مقولۀ هستۀ «سكونتگاه انتقالي»، الگوي نهايي ارائه شد. يافته‌هاي پژوهش نشان مي‌دهد كه موضوع اسكان موقت پس از سانحه، موضوعي سهل و ممتنع است كه برخلاف تصور غالب، پيچيدگي‌هاي فراواني دارد. چالش اصلي «اسكان موقت» با تعريف روشن آن مرتبط است. كاربرد واژۀ «اسكان» موضوع را در بعد كالبدي محدود كرده است. در اين دوره به بازتواني رواني، اجتماعي و اقتصادي آسيب‌ديدگان كمتر پرداخته مي‌شود و واژۀ «موقت» نيز سبب كم‌اهميت انگاشتن آن شده است. از اين‌رو الگوي «سكونتگاه انتقالي» مي‌كوشد با تبيين اجزاي اسكان موقت و دستۀ عوامل مؤثر بر آن، به شناخت بهتر آن ياري رساند. از منظر سيستمي فرايند اسكان موقت متشكل از ابعاد «سياستگذاري، برنامه‌ريزي و مديريت سكونتگاه موقت، طراحي و اجراي مسكن موقت، ساماندهي و برچيدن» است كه از سه دسته عوامل «شرايط سانحه»، «ويژگي‌هاي بستر» و «سيستم‌هاي مداخله‌گر» مانند «فرهنگ ايمني، سيستم مديريت بحران، فرايند اسكان اضطراري تا دائم، خيرين، بيمه، رسانه‌ها و فشارهاي اقتصادي و سياسي» تأثير مي‌پذيرد. براساس نتايج پژوهش، اساسي‌ترين راهكارها براي ارتقاي برنامه‌هاي آتي، اتخاذ رويكرد جامع و فرايندي به اسكان پس از سانحه (از اسكان اضطراري تا دائم) و برنامه‌ريزي در مرحلۀ آمادگي است كه مي‌تواند به بازتواني و افزايش تاب‌آوري جامعه انجامد.