بررسي عمارت موسوم به «سپهر‌برين» در دشت سلطانيه براساس منابع تاريخي و اسناد تصويري

“Sepehr Bariin” A Summer Residence in Sultāniyya Plain

دشت سلطانيه در سده‌ي 13 ه‍.ق./ 19 م.، به‌دليل توان بالقوه‌ي طبيعي و موقعيت جغرافيايي ويژه‌اي چون نزديكي به تهران، تبريز و مرزهاي شمال‌غربي، به محلي پرتردد و بااهميت بدل شد، گواه آن نيز حجم انبوه ميراث مكتوبي است كه جنبه‌هاي مختلف حيات فرهنگي دشت را در سده‌ي مذكور به تصوير مي‌كشند. فتحعلي‌شاه شانزده تابستان را در چمن سلطانيه ساكن و در آنجا مجموعه عمارتي بنا نهاد كه امروزه ويران‌شده و از آن تپه‌ي دو بخشي به‌نام «تپه قلعه» باقي‌مانده است. در پژوهش حاضر برآن‌ست تا با بررسي مدارك مكتوب، اسناد تصويري، عكس‌هاي هوايي و بررسي باستان‌شناسي به پرسش‌هاي ذيل پاسخ دهد بستر تاريخي-فرهنگي عمارت سلطانيه چگونه بوده است؟ عمارت از چه بخش‌هايي تشكيل‌شده و كاركرد آن چه بوده است؟ فرضيه‌ي مورد نظر چنين است كه عمارت سلطانيه، تنها خاص زنان نبوده و كاركردهاي مختلف داشته است. نتايج اوليه‌ي اين پژوهش نشان مي‌دهد كه موقعيت جغرافيايي دشت سلطانيه، شرايط اقليمي و مسئله‌ي جنگ با روسيه، سبب شد كه فتحعلي‌شاه تابستان‌ها در سلطانيه ساكن و از آنجا به فرماندهي جنگ و سان ارتش بپردازد؛ به‌همين دليل، او در سال 1227 ه‍.ق./1812 م. مجموعه عمارت موسوم به «سپهر برين» را در سلطانيه بنا نهاد. اين عمارت متشكل از چندين بخش ساختمان زنان، برج، كلاه‌فرنگي، ديوان‌خانه و خلوت‌خانه بود كه در ارتباط با عناصر هم پيوندي چون باغ، حياط‌هاي مطبق، حمام‌ها، قنات‌ها، مسجد و تعدادي عمارات كوچك در اطرافش شكل گرفت؛ هم‌چنين ساخت اين مجموعه با ايجاد روستاي جديد سلطان‌آباد براي نگه‌داري از آن و تغيير در نظام اداري منطقه همراه بود. مطالعه‌ي تطبيقي بخش‌هاي مختلف عمارت با بناهاي هم‌عصرش، نشان مي‌دهد كه اين مجموعه تنها براي حرم ساخته نشد و حرم‌سرا بخشي از آن بوده؛ بخش‌هاي ديگر مجموعه عمارت، چون خلوت‌خانه و ديوان‌خانه، كاركردهايي متناسب با دليل حضور شاه در سلطانيه، يعني انجام سان ارتش و ارتباط با درباريان و افراد مختلف داشته است. به بياني ديگر، اين عمارت اقامتگاه خصوصي شاه بوده و در عين‌حال برخي وظايف حكومتي و مراسم‌هاي خاص در آن انجام شده است.

In the XIXth century, Sultāniyya plain became an important region; this importance is due to favorable climate, rich pasturage, strategical location, including proximity to Tehran and Tabriz and the borders of Ottoman Empire and Russia. Thus during this period, a large number of evidences were written that show the various aspects of Sultāniyah plain’s cultural landscape. Political condition was required that Fatḥ‌ʿAlī-Shāh spent several summers in Sultāniyya, he set up an encampment and a palace near the grass or Čaman Sultāniyya. Now, this monument is destroyed completely and remained two mounds with 25 height that are called “Tepeh qaleʿh”. The analysis of historical and cultural context in which the palace was constructed and the study of its architectural structure, can help us to understand the cultural landscape of Sultāniyah in the XIXth century, and also it can be a great step to preserve the actual site or Tepeh qaleʿh. The aims of this paper are why the Qajar chosen and stayed in Sultāniyah and built such palace here, and also the analysis of architectural aspects of this building. This paper shows that the choice of Sultāniyya as a summer residence was initially linked to the military operations against Russia. Hence Fatḥ‌ʿAlī‌Shāh built a palace or a summer residence to train the army in the grass or Čaman and called it “Sepehr Barin”. This building contained several spaces that were related to the interconnected elements such as Garden, Qanat, Hamams, yards, mosque and other small constructions around it. Studying this palace beside the other contemporary buildings show that this building was not specified to the women (Haram), rather than it was constructed for political purpose. The Women’s apartment was only a part of this complex and other parts like Divan khāneh and Khalvat khāne was the places for kings and elites