حذف فعل بدون مرجع زباني (از اِضمار تا مجوزدهي غيرمستقيم)

Verbal Ellipsis without Linguistic Antecedent: Iḍmār, from Taqdīr to Indirect Licensing

در اين مقاله به بررسي حذف فعلي (اِضمار فعل) در الكتاب سيبويه (م.180 ه.ق) پرداخته­ ايم. در ابتدا به اصطلاح ­شناسي اين حوزه اشاره و توضيح داده شده است كه اصطلاح «حذف» در عربي ميانه (دوره الكتاب) اغلب به سطح واجي زبان دلالت دارد؛ اين در حالي است كه «اضمار» به حذف در سطح نحوي (و نيز كاربردي و حتي شناختي) زبان اشاره دارد. از اين رو در تبيين داده ­هاي مورد بحث، از اصطلاح «اضمار فعل» بهره خواهيم برد. پس از آن، انواع اضمار فعل در الكتاب معرفي و دسته ­بندي جديدي از آن­ با توجه به دليل حذف پيشنهاد شده است؛ بر اين اساس مي­ توان دليل حذف فعل را حضور گوينده و شنونده در بافت موقعيتي يا فرهنگي مشترك و يا حضور عاملي زباني (دستوري) دانست. علاوه بر اين، در اين مقاله داده ­ها از منظري متفاوت مورد توجه قرار گرفته­ اند؛ از منظر مدلي صوري كه براي تحلـيل زبان طبيعي به‌كار برده مي­ شود: مدلي همچون «دستور موازي». چرا كه داده­ها هر چند كه برآمده از بافتي تاريخي هستند، مي­ توانند در نمونه­ هاي زنده زبان­هاي دنيا تناظرهايي داشته باشند. در چارچوب دستور موازي، پيشنهاد كرده ­ايم تا سطحي شناختي ميان روساخت نحوي داده­ها و مرجع غيرزباني‌شان در نظر گرفته شود؛ سطحي كه گوينده و شنونده را قادر مي­ سازد كه عبارت حذفي را با وجود ساخت حداقلي نحوي توليد و يا درك كنند و آن را با مرجع غيرزبانيش به درستي مرتبط سازند. ارتباط ميان داده­ و مرجع غيرزبانيش در قالب سازوكاري از دستور موازي كه به «مجوزدهي غيرمستقيم» معروف است تبيين شده است. سازوكاري كه به نظر مي­رسد با «تقدير» كه فرايندي تعبيري در دستور زبان عربي دوره ميانه است شباهت­هايي دارد. پيشنهاد ما هم‌چنين با مدل كلي ساخت ذهن كه توسط جكندوف (1997، 2002، 2010) مطرح شده، هماهنگ مي­ باشد و علاوه بر آن مي­تواند جنبه­ هايي از حذف بافتي در عربي دوره ميانه را كه با كليد واژه «حال» بيان شده تبيين نمايد.

This article investigates the verbal ellipsis (iḍmār al-fi’l) in Sībawayhi’s (c. 760–796) Kitāb. First, the terminology of this research domain has been explicated and it is stated that the term “ḥaḏf” (deletion) in the medieval Arabic (Sībawayhi era) is often dedicated to the phonological level of the language whereas the term of “iḍmār” (suppression) belongs to the syntactic (and pragmatic or even cognitive level). For this reason, the term “iḍmār al-fi’l” is used in this article to refer to the (verbal) ellipsis. Thereafter Sībawayhi’s data are introduced and a new classification of them has been proposed (based on the ellipsis ground). The presence of the speaker and the hearer in a common situational or cultural context and the presence of a grammatical reason can be accordingly enumerated as the grounds for ellipsis. Moreover, the data are investigated differently, i.e. in the framework of the Parallel Architecture of the Grammar (PA) which is a formal model to analyze the natural language. Although the data are historical, each modern language includes similar ones that can be compared with our data and therefore the proposal which is made here, can also be used to analyze them. For the analysis of these data which don’t have linguistic antecedents, it has been proposed to consider an intermediate cognitive tier which binds the elliptical utterance with its non-linguistic antecedent so that its minimal syntax will be licensed. This mechanism of licensing which is known as “indirect licensing” makes this binding possible. It looks similar to an interpretive process in medieval Arabic grammar which is called taqdīr (suppletive insertion). Our proposal is also compatible with a more general model, the structure of the mind, proposed by Jackendoff (1997, 2002, 2010) and can clarify some aspects of contextual ellipsis in the medieval Arabic which is imparted by the term “ḥāl” (discourse equivalence).