تحليل ادبي و هنري رؤيا در متن و نگاره داستان «خواب ديدن توس سياوش را» از منظر نقد تخيلي گاستون باشلار

Artistic and literary analysis of dream in the text and the painting of the tale “Tus sees Siavash in a dream” from the perspective of criticism of imagination devised by Gaston Bachelard

گاستون باشلار معرفت شناس، فيلسوف منتقد و از ساختارگرايان نخست فرانسه، شيوۀ نقدي تازه را بر پايۀ تحليل و تفسير تصاوير ادبي و هنري پايه گذاري كرد. باشلار كه مبناي نقد خويش را بر پايۀ عناصر چهارگانه قرار داده بود، براي تخيل مادي شاعر و رابطۀ آن با ضمير ناخودآگاه و مسائل پديدار­شناسي نقشي گسترده­ قائل بود. از ديدگاه معرفت ­شناسانه وي، خيال و رؤياي شاعرانه به واسطۀ عناصر چهرگانه و در قالب كهن­الگوهاي اسطوره­اي با دلالت­ هاي آشكار و پنهان جلوۀ مادي مي­يابند و براي پذيرش نقش ادبي و برانگيختن احساسات مخاطب با تصاويري دوگانه جلوه مي‌نمايند كه تحليل تخيل مادي و تفسير اين دوگانگي‌ها، سبب گشودن عقدۀ متن مي‌شود. داستان «خواب ديدن توس سياوش را» يكي از ده­ ها روايت رؤيا در شاهنامه است كه در يكي از نگاره ­هاي شاهنامه شاه­ طهماسبي به عنوان نمونۀ بي­ بديلي از به تصوير كشيده شدن عالم رؤيا و خيال شاعر در نقاشي ايراني نمود يافته است. اين مقاله كوششي در جهت بازنمايي پيوند ديرينه ادبيات و هنر به‌ويژه نگارگري از دريچۀ تخيل مادي با روي­كردي بر آراي باشلار در باب تخيل مادي شاعر در شعر و تطابق آن­ها با نگاره است تا آشكار نمايد كه عناصر چهارگانه در تخيل فردوسي در اين داستان چه جاي­گاهي داشته و چگونه در قالب كلمات و تصويرسازي­ ها نمود پيدا كرده و تا چه اندازه با نقد تخيلي باشلاري در شعر و نگاره قابل تطبيق است. به استناد موارد يافت شده مي‌توان گفت شاعر و نگارگر از تخيل مادي و دوگانگي ديالكتيكي مورد نظر باشلار در خلق اثر خود بهره ­مند گرديده‌اند.

Gaston Bachelard, epistemologist, critic, philosopher, recognized as the prime structuralists of France had pioneered a new style of criticism based on the analysis and interpretation of artistic and literary images. Having based his criticism on the four elements, he believed a great deal in material imagination of the poet and its connection with the unconscious and phenomenological issues. From his epistemological perspective, dream and poetic imagination through the four elements and in terms of mythological archetypes for obvious and obscure reasons find material manifestations. In order to accept the literary role as well as invoking the feelings of the audience dreams appear with dual images. Analysis and interpretation of the material imagination and this duality respectively unravels the mystery of the text. The tale of “Tus sees Siavash in a dream” is one of the ten narratives in shahnameh which was painted beautifully in Shah Tahmasb’s Shahnameh as a unique example of portraying dream world of the poet be materialized in the Persian painting. This article is an attempt to represent the ancient connection between literature and art, painting in particular from the view point of material imagination using Bachelard’s ideas regarding poet’s imagination and its correspondence with the painting only to determine the standpoint of four elements in Ferdowsi’s imagination and how they found expression in terms of words and images, also to reveal to what extent they correspond with Bachelard’s criticism of imagination in poetry and painting. According to the findings it can be said that the poet and the painter had made use of Bachelard’s material imagination and dialectic duality in creation of their works.