تحليل محتواي كيفي و كمي گلشن راز شيخ محمود شبستري

Qualitative and Quantitative Content Analysis of Gulshan-i Raz by Sheikh Mahmoud Shabestari

گلشن راز يكي از متون مطرح در زمينۀ عرفان نظري است و تأثيرپذيري شبستري از انديشه‌هاي ابن‌عربي در اين كتاب بر همه روشن است. اين پژوهش به تحليل محتواي گلشن راز مي‌پردازد تا مشخص شود ابيات آن ذيل چه عناويني تقسيم‌بندي مي‌شوند و درنهايت انديشۀ محوري و حاكم بر اين مثنوي چيست. از آنجا كه عرفان نظري بر سه قطب خداشناسي، انسان‌شناسي و عالم‌شناسي استوار است، ابيات كتاب ذيل اين سه قطب قرار مي‌گيرند. به‌منظور تحليل محتواي متن، 70 درصد از كل ابيات نمونه‌گيري شدند و مشخص شد كه هر بيت با درنظرگرفتن بافت هر واحد متن، ذيل كدام قطب قرار مي‌گيرد. درنهايت بسامد هر قطب تعيين شد. نتايج نشان مي‌دهد بحث دربارۀ انسان و ارتباط حق-انسان بيشترين سهم از كل ابيات را دارد. اين مسئله ريشه در اين عوامل دارد: 1. شأني كه قرآن و حديث براي انسان قائل‌اند، 2. بازبستگي شناخت خدا به شناخت انسان مطابق حديث نبوي، 3. باور به كون جامع بودن انسان و واسطۀ فيض بودن انسان كامل در عرفان نظري، و 4. اهميت سلوك نزد متصوفه و تلاش آنان براي رسيدن به وصال حق در عرفان عملي.

Gulshan-i Raz is one of the most important texts in theoretical mysticism and the influence of Ibn Arabi’s thoughts on Shabestari is evident in Gulshan-i Raz. This study analyzes the content of Gulshan-i Raz to clarify how the verses could be classified thematically and what the pivotal thought dominating the work is. Since theoretical mysticism is based on theism, anthropology and cosmology, verses are categorized under these three poles. In order to analyze the text, 70% of verses were sampled and it was determined how each verse should be categorized under each pole considering the context of each unit of text. Finally, the frequency of each pole was measured. The results show that discussion about human and the relation between God-human is the most frequent issue in Gulshan-i Raz. This issue is rooted in these factors: firstly, the elevated status of human in the Sublime Qur’an and Hadith; secondly, dependence of theism on human recognition according to Prophetic Hadiths; thirdly, belief in comprehensiveness of human being and perfect man’s function as mediator of grace in theoretical mysticism; and fourthly, the importance of conduct (sulook) to the Sufis and their attempt to eventually become united with God in practical mysticism.