بررسي تقدم و تأخر بالتجوهر و سير تاريخي آن در فلسفه اسلامي

A Study of Priority and Posteriority through Substantiality and its Historical Background in Islamic Philosophy

تقدم و تأخر بالتجوهر يا بالماهيه با نظريه اصالت ماهيت سازگار دانسته شده و كاربرد آن در نظام اصالت وجود، تنها به تقدم جنس و فصل بر نوع محدود گرديده است. اين مقاله با تبيين معناي تجوهر و تفاوت آن با جوهر، به بررسي اين اصطلاح در فلسفه اسلامي پرداخته و نحوه شكل گيري و كاربردهاي آن را مشخص نموده است. اين اصطلاح نخستين بار در آثار شيخ‌اشراق مطرح شده، سپس ميرداماد مصاديق اين نوع از تقدم را از تقدم بالطبع تفكيك كرده و آن را يكي از اقسام سه‌گانه تقدم ذاتي قرار داده است. اين نوع از تقدم داراي كاربردهاي زيادي در نظام اصالت ماهيت بوده كه از آن جمله ميتوان به موارد زير اشاره كرد: تقدم علل قوام عقلاني ماهيت (جنس و فصل) يا علل قوام خارجي آن (ماده و صورت) بر ماهيت، تقدم ماهيت بر لوازم ماهوي و وجودي آن و تقدم ماهيت بر وجود. پس از ملاصدرا و با غلبه تفكر اصالت وجود، مصاديق تقدم و تأخر بالتجوهر تقليل يافته و به آنچه با نظام اصالت وجود سازگار باشد، منحصر گرديده است. در مقابل، ساير مصاديق تقدم و تأخر بالتجوهر، از مصاديق تقدم و تأخر بالحقيقه در نظر گرفته شده است.

Priority or posteriority through substantiality or quiddity is considered to be consistent with the theory of the principiality of quiddity, and its application in the system of the principiality of existence has been merely limited to the priority of genus and differentia to species. Through explaining the meaning of substantiality and its difference from substance, this paper examines the former term in Islamic philosophy and clarifies its process of development and applications. This term was propounded for the first time in Suhrawardī’s works and, later, Mīr Dāmād distinguished the referents of this kind of priority from those of priority by essence and introduced it as one of the three types of essential priority. Priority through substantiality has several applications in the system of the principiality of quiddity, such as the priority of the causes of the rational consistency (genus and differentia) or external consistency (matter and form) of quiddity to quiddity, the priority of quiddity to its quiddative and ontological concomitants, and the priority of quiddity to existence. After Mullā Ṣadrā, because of the dominance of his theory of the principiality of existence, the referents of priority and posteriority by substantiality decreased and were limited to those which were in conformity with the system of the principiality of existence. In contrast, the other referents of this kind of priority have been considered to be among those of priority and posteriority by truth.