بررسي اهميت، اولويت و اصالت فضاي باز در مسجد

مسجد در زمره ي مهمترين و حساس ترين بناهاي جمعيت مسلمانان و از اولين جايگاه هاي نمود جماعت و يا به تعبير دقيقتر، امت است. اما با اين وجود و علي رغم تجربه قابل توجه معماري مسجد در اسلام و ايران، به نظر مي رسد در مقايسه با مسجد آرماني مسجدي كه غايت مطلوب اسلام است فاصله ي قابل توجهي وجود دارد. به نحوي كه فضاي باز ، كه با توجه به سيره و سنت اسلام و تاريخ ساخت مسجد از اهميت غيرقابل انكاري برخوردار است؛ مورد غفلت واقع شده است. بخشي كه نه تنها باعث ارتقاي كيفي معماري مسجد مي شود؛ بلكه عبادت در آن اهميت خاصي دارد. اين غفلت باعث شده است كه به مرور زمان فضاي باز در مساجد كمرنگ و حتي حذف گردد. در اين زمينه بررسي شواهد ميداني، ضرورت مسئله را روشن ساخت و منابع كتابخانه اي توجه به آن را تكميل نمود. در همين راستا به شيوه ي تركيبي، اهميت و اصالت فضاي باز مورد بررسي قرار گرفت و از روش تفسيريتاريخي براي بيان حضور فضاي باز در مسجد و عبادت در آن، استفاده شد و روش تحليل محتوا در باب محتواي بيان شده در متون مراجع اسلامي شامل قرآن كريم، احاديث و سيره ي پيامبر (ص) و بررسي و ارزيابي آن ها به كار برده شد. به همين منظور معماري مساجد اصيلِ برخي مراكز قلمرو اسلام در دوره هايي از آغاز تاريخ اسلام تا قرن دهم هجري و همچنين، مساجدِ با فضاي بسته مورد ارزيابي قرار گرفت. سپس مسجد النبي و شيوه ي برخورد پيامبر اسلام (ص) در باب معماري آن مورد مداقه قرار گرفته و معماري مسجدالحرام نيز تحليل شد. لازم به ذكر است در اين مقاله، توجه به منابع مورد وثوق اسلام در حوزه ي معماري مسجد مورد تأكيد مي باشد؛ هر چند از بررسي ديگر منابع نيز غفلت نشد. با جمع بندي ادله جمع آوري شده مي توان گفت علاوه بر اينكه فضاي باز در مسجد به عنوان بخش يا عضوي اساسي از كالبد آن معرفي مي گردد؛ بلكه فراتر از آن، فضاي باز در مسجد داراي اصالت، اهميت و اولويت است به نوعي كه نشانگر برتري نسبي فضاي باز نسبت به فضاي بسته در مسجد است و در باب كاركرد آن نيز مي توان گفت عبادت، جنبه ي فراموش شده و كاربرد بنيادين حياط در مسجد است.