بازشناسي ساختار مساجد ايراني در مقايسه با ساير مساجد جهان اسلام با تكيه بر مفهوم كمال‌گرايي (توحيد) در نماد چليپا

كهن الگوي چليپا در معماري از الگوهايي است كه به عنوان شاخصه اصلي معماري ايراني قبل از اسلام مطرح بوده است. امروزه رمزگشايي معاني مختلف اين نماد در مساجد به عنوان الگوي پايه كه عامل پيوند معماري ايراني و اسلامي است؛ موضوعي است كه مورد غفلت واقع شده است. الگوي چليپا مختص مساجد ايراني بوده و در ساختار ساير مساجد جهان اسلام ديده نمي شود؛ مگر به واسطه تقليد از الگوي مساجد ايراني. لذا، مطالعه اينكه چرا الگوي چليپا به عنوان الگوي شاخص در تطور تاريخي معماري ايران وجود داشته است؛ ولي در ساير تمدن ها ديده نمي شود؛ ضرورت مي يابد. پژوهش حاضر در تلاش است با مقايسه تطبيقي مساجد ايراني و مساجد ساير كشورهاي اسلامي، تفاوت هاي ساختاري آنها را مشخص نموده و دو مفهوم مركزيت و جهت گرايي را به عنوان دو مؤلفه اصلي الگوي چليپا كه در مساجد ايراني وجود دارد را با ساير مساجد مورد قياس قرار دهد و اين الگو را به عنوان وجه تمايز معنايي و ساختاري آنها معرفي نمايد. در اين پژوهش كه روشي تاريخي تحليلي دارد؛ سعي شده است با مقايسه تطبيقي مساجد، تفاوت اصلي مساجد كشورها با مساجد ايراني را در بازه زماني قرون پنجم و ششم هجري در وجود الگوي چليپا معرفي نموده و علت اين تفاوت را در معاني مشترك تمدن ايراني و اسلامي جستجو نمايد كه در ساير تمدن ها چنين اشتراكي وجود نداشته است. الگوي چليپا كه در وحدت بخشيدن به ساختارهاي فضايي يك بنا نقش مهمي دارد؛ ريشه در معماري قبل از اسلام دارد و براي اولين بار در معماري بعد از اسلام در قرن ششم هجري در مساجد ايراني ظاهر گشته و علت اين تغيير در اين بازه زماني در انديشه هاي حاكمان و فيلسوفان و هنرمندان دوره آل بويه به بعد بوده است كه همواره خواهان پيوند انديشه ايراني با انديشه اسلامي بوده اند. كهن الگوي چليپا در قالب فرم چهار ايواني در حياط مركزي مساجد ايراني مختص تفكرات ايراني است و در حياط مركزي ساير مساجد كشورهاي اسلامي چنين الگويي وجود ندارد كه حاكي از تطور مفهوم مركزگرايي قبل از اسلام است؛ و از طرف ديگر نشان از مفهوم وحدت در عرفان اسلامي دارد كه شايد بتوان علت اين پيوند را در اصول مشترك اديان توحيدي ايران (اسلام و زرتشت) جستجو كرد كه با مفهوم گذار از گذشته تا به حال، باز احيايي مفهوم توحيدي در تمدن ايراني را در معماري اسلامي دگرباره فراهم ساخته است.