بازانديشي در چالش مفهومي بين «برنامه» و «طرح» در گفتمـان توسـعه شهري ايران: از آموزش تا عمل

Rethinking the Conceptual Challenge between Plan and Design in the Discourse of Iran's Urban Development: From Education to Practice

بيان مسئله: استفاده از مهارت‌هاي تخصصي- دانشگاهي در عرصه حرفه، همواره از مهم‌ترين دغدغه‌هاي دولت‌ها بوده است كه علاوه بر ايجاد پيوند بين دو حوزه دانشگاه و حرفه، براي هركدام از آن‌ها به نحوي جهت‌دهي و معنابخشي مي‌كند. اين مقوله براي برخي شاخه‌هاي تخصصي مثل دانش شهرسازي، كه با زندگي و نيازهاي فردي- اجتماعي روزمره شهروندان ارتباطي ملموس و همه‌جانبه دارد، از حساسيت بالاتري برخوردار است. اما اختلالاتي در گفتمان معاصر شهرسازي ايران وجود دارد كه ريشه‌هاي آن به سال‌هاي ابتدايي پيدايش اين شاخه از دانش، تقريباً هم‌زمان با تأسيس سازمان برنامه (1327 شمسي) بازمي‌گردد. از جمله تناقضات موجود در اين گفتمان كه موجب نابساماني‌هاي فراوان در امر توسعه شهري شده است، تناقض و كج‌فهمي نسبت به دو پارادايم مفهومي- عملياتي غالب «برنامه» و «طرح» بوده است. هدف: مقاله حاضر با هدف جستجوي ريشه‌هاي ناكارآمديِ پرتناقض بين برنامه و طرح و يافتن راهكارهايي براي برون‌رفت از اين شرايط تدوين شده است. روش: در فرايند پژوهش ضمن طرح پرسش‌هايي مفهومي در آغاز، با استفاده از روش تحليل گفتمان و بر اساس شواهد و تجربيات موجود در عرصه شهرسازي كشور، با تمركز بر طرح‌هاي جامع شهري و ضمن بررسي بازتاب آموزش‌هاي دانشگاهي در اين فرايند، به تحليل و ارزيابيِ انتقادي آن پرداخته است. يافته‌ها: يافته‌هاي پژوهش در 10 محور مجزا عوامل مؤثر بر فرايند شهرسازي كشور را شناسايي كرده و آن‌ها را در انطباق با محيط آموزش دانشگاهي اين رشته، مورد نقد و بررسي قرار داده است. اين محورها در حقيقت به‌عنوان دريچه‌هايي براي پاسخ به پرسش‌هاي مطرح‌شده در ابتداي مسير تحقيق، دسته‌بندي و ارائه ‌شده‌اند. نتيجه: عمده انتقادات مطرح‌شده در حوزه كاستي‌هاي گفتمان شهرسازي ايران، ناشي از عدم رعايت سلسله‌مراتب «برنامه» و «طرح» است. تأكيد بر تهيه طرح‌هاي جامع براي رفع همه مشكلات شهرها، بر شدت تناقضات موجود افزوده است.

Background: Applying the academic skills to the profession has always been one of the most important concerns of the governments. In addition to establishing a link between the University and the profession, it could direct and give meaning to each of them. This issue has more sensitivity for some specialized disciplines such as the urbanism which has a tangible and comprehensive relationship with everyday life and the social needs of citizens. However, there are some problems in the contemporary Iranian urban discourse whose roots go back to the early years of the emergence of this branch of science, almost simultaneously with the establishment of the Plan and Budget Organization in 1948. Among the discrepancies in this discourse that have caused many disruptions in the urban development have been the contradiction and misunderstanding of the two dominant conceptual-operational paradigms of 'plan' and 'design'. Objectives: The purpose of this article was to explore the roots of this paradoxical inefficiency between the 'plan' and 'design' and to find solutions to overcome these conditions. Method: In the research process, while posing the conceptual questions at the beginning of the research, using the discourse analysis method and based on the existing experiences in Iran's urbanism with a focus on the comprehensive urban plans and examining the reflection of the academic education in this process, it has been analyzed and critically evaluated. Result: Findings revealed the factors affecting the process of Iran's urbanism in 10 separate axes. They were reviewed in accordance with the academic education environment of this discipline. These axes were, in fact, categorized and presented as answers to the questions posed at the beginning of the research process. Conclusion: Most of the criticism raised in the shortcomings of Iran's urban discourse is due to the failure to comply with the hierarchy of "pl@n" and "design". The emphasis on preparing the comprehensive plans to address all the problems of the cities has added to the intensity of the existing contradictions.