بررسي مواجهۀ كليني و صدوق با احاديث مربوط به ارادۀ خداوند

ثقة‌الاسلام كليني و شيخ صدوق، دو محدث بزرگ اماميه و صاحب دو اثر گرانسنگ حديثي الاصول من الكافي و التوحيد، هر كدام ميراث‌برِ جرياني از تاريخ حديث و كلام روايي اماميه هستند كه بر پايه الگو و نظام معرفتي خويش، روايات مرتبط با اراده خداوند را گزينش و تبويب كرده‌اند. نقاط اشتراك نظر اين دو محدث عظيم‌الشأن همانند حدوث اراده، صفت فعل بودن، حتمي و غيرحتمي بودن و پوشش عالم تكوين و تشريع و... اگرچه فراوان است، اما بارزترين نقطه افتراق شيخ صدوق و كليني، در نحوه ارائه مضامينِ ديگريِ از مطالبِ مرتبط با اراده خداوند، هم‌چون مراتب فعل الهي است. كليني اگرچه بر حسب رواياتي به ذومرتبه بودن فعل خداوند معتقد است، اما شيخ صدوق همين مضامين را احتمالاً از آن رو كه قرابتي با جبر در افعال دارد، نقل نكرده و وجهه همتِ خويش را بيان نقشِ الهي در مشيتِ آدمي، و نشان دادن عموميت و شمول اراده و مشيت خداوند قرار داده است.