سير تطور مفهوم «اصول دين» در ميان فِرق شيعي زيديه و اسماعيليه

امروزه مبحث «اصول دين» يكي از مهم‌ترين مباحث كلام اسلامي را تشكيل مي دهد. پرسشي كه در اين باب وجود دارد آن است كه آيا مفهوم «اصول دين» از ابتدا به همين صورت وجود داشته و يا در دورۀ خاصي پديدار شده و تاريخ خاصي را طي كرده است؟ براي پاسخ به اين پرسش بايد تاريخ تطور اصول دين، مورد مطالعه قرار گيرد. انديشه هاي كلامي شيعۀ زيدي و اسماعيلي از انديشه هاي متقدم كلام شيعي به حساب مي آيند. به همين دليل در مقالۀ حاضر، سير تطور مفهوم اصول دين در كلام شيعۀ زيدي و اسماعيلي مورد بررسي قرار مي گيرد تا علاوه بر آن‌كه ريشه هاي شكل گيري اين مفهوم در سنت شيعي روشن شود، مباني تاريخي تطور اين مفهوم در كلام شيعۀ اماميه نيز پي ريزي گردد. آن دسته از آثار زيديه كه به مفهوم اصول دين پرداخته اند، معمولاً شش مورد را براي اين اصول نام مي برند: توحيد، عدل، نبوت، امامت، منزلت بين المنزلتين، وعد و وعيد. شيعيانِ اسماعيلي هفت مورد را به عنوان اصول دين خود شمرده اند كه عبارتند از: ولايت، طهارت، نماز، زكات، روزه، حج و جهاد. در ميان اين هفت مورد، مواردي مانند نماز و زكات و حج و جهاد وجود دارد كه توسط ديگر فرقه ها ـ مانند شيعۀ اثني‌عشري ـ به عنوان فروع دين شناخته مي شود. البته هر يك از اين موارد، تاريخ تطور خاص خود را طي كرده است.