تحليلي اجتماعي، سياسي در دلايل عدم حضور مهدي به‌عنوان منتقم خون حسين در متون تعزيه

اعتقاد به ظهور مهدي يكي از بنيادين‌ترين باورهاي بسياري از شاخه‌هاي تشيع و از جمله مذهب شيعه دوازده‌امامي است. او كه قائم‌آل‌محمّد و حجت خدا بر روي زمين است، به وعده الاهي پيش از قيامت ظهور كرده و جهان را از عدل و داد مي‌گستراند. اعتقاد به ظهور حجت در باورهاي شيعي همچنين در پيوند با يكي از تأثيرگذارترين رويدادهاي جهان اسلام، قضيه شهادت اباعبدالله‌الحسين مطرح مي‌شود. با شهادت امام و يارانش، انتقام خون بناحق بر زمين‌ ريخته شهداي كربلا به مأموريت اصلي شيعيان بدل مي‌شود. جنبش‌هاي فراواني به خون‌خواهي حسين‌بن‌علي شكل گرفته و قيام‌هاي فراواني در طول اعصار، ظهور مهدي را به‌عنوان منتقم خون حسين استعجال مي‌نمايند به گونه‌اي كه اين دو معنا عمدتاً در كنار يكديگر مطرح شده و رشد مي‌يابند. آئين‌هاي بزرگداشت شهادت اباعبدالله به سرعت گسترش پيدا كرده و در گذر زمان شكل‌هاي كامل‌تري همچون تعزيه نيز از دل آن پديد مي‌آيد. با اين‌همه آنچه در نسخ تعزيه مشاهده مي‌شود، غيبت منتقم حسين در اين متون _ چه در داخل متون موجود و چه به‌عنوان نسخي مستقل _ است. غيبتي كه هم از منظر باورهاي شيعي، هم از منظر تحولات اجتماعي جامعه شيعي و هم از منظر تطابق با نگاه اسطوره‌اي انسان ايراني دور از انتظار مي‌نمايد. در اين مقاله تلاش خواهد شد تا پس از بررسي جنبه‌هاي تاريخي، اجتماعي موضوع، گمانه‌هايي در باب چرايي اين غيبت مطرح و مورد ارزيابي قرار گيرد. اين مقاله بر آن است كه يكي از عمده‌ترين دلايل اين امر را بايد در زمينه سياسي و اجتماعي جامعه و در نسبت حكومت‌هاي شيعي با اين مفاهيم دنبال نمود. به عبارت ديگر مقاله اين فرضيه را مطرح خواهد كرد كه توجه به مفاهيم انتظار مهدي و شهادت حسين در هر زمان و گسترش آئين‌هاي مرتبط با آن تابعي است از تمايل حكومت‌ها به گسترش اين مفاهيم؛ و بر همين اساس از آن‌جا كه در زمان شكل‌گيري تعزيه، حكومت، تمايل كمتري به طرح مفاهيم مرتبط با امام عصر داشته است، بناگزير امام در اين متون غائب است.