واكاوي نهاد عاقله به عنوان استثنايي بر قاعده «وزر» در فقه و حقوق

بحث مسئوليت عاقله از دوران قبل از اسلام وجود داشته و اين موضوع همواره مورد توجه فقها و حقوقدانان بوده است. عاقله در اصطلاح فقهاي شيعه و سني همان عصبه است. عصبه عبارت است از خويشاوندان قاتل كه همه مرد هستند. فقها و حقوقدانان مواردي از قبيل قتل خطايي محض، قتل عمد و شبه عمد توسط صبي و مجنون، قتل خطايي و عمد توسط شخص كور و چند مورد ديگر را كه جمعاً شش مورد است از مصاديق مسئوليت عاقله دانسته و بر اين باورند كه مسئوليت عاقله يك حكم تكليفي است نه حكم وضعي؛ يعني ضمان در مرتبه اول بر عهده جاني است. در مورد اين كه آيا نظام عاقله هنوز هم وجود دارد يا خير بين محققين اختلاف است. در خصوص اين كه مسئوليت عاقله، استثنايي بر قاعده «وزر» است يا خير، دو ديدگاه وجود دارد و هر يك ادله‌اي را براي ادعاي خود ذكر كرده‌اند. بازگشت دلايل دو طرف منوط به ماهيت ديه است. برخي ماهيت ديه را جزايي و برخي مدني مي‌دانند. ماهيت ديه نزد فقهاي اماميه و حنفي جنبه جبران خسارت دارد، لذا قريب به اتفاق از مخالفين استثناپذيري «قاعده وزر» هستند.