توسعه‌طلبي روسيۀ تزاري و تغيير ژئوپليتيك جايگاه درياي خزر از چشم‌انداز نظام جهاني مدرن (1550 تا1800)

تا پيش از تسلط روسيۀ تزاري بر درياي خزر، اين دريا بخشي از قلمرو جهان اسلام و حلقه اتصال مردم مسلماني بود كه پيرامون آن مي‌زيستند. در منابع جغرافيايي اسلامي اطلاعات چشمگيري دربارۀ تجارت در اين دريا و كانون‌ها و مسيرهاي اصلي آن آمده است كه از جايگاه مهم آن به‌عنوان كانون تجارت پررونق منطقه‌اي در سده‌هاي چهارم تا ششم هجري حكايت دارد. از نيمۀ سدۀ دهم/شانزدهم، به‌دنبال پيشروي نظامي روسيه در مسير ولگا و دشت قبچاق و تصرف حاجي‌طرخان، روندي آغاز شد كه سرانجام به فرادستي و اشراف روسيۀ تزاري بر اين دريا و سرزمين‌هاي مسلمان‌نشين پيرامون آن انجاميد. نتيجۀ تدريجي اين روند، تغيير موقعيت ژئوپليتيك درياي خزر در عرصۀ جهاني بود كه آن را مي‌توان در چارچوب نظريۀ نظام جهاني والرشتاين تبيين كرد. در نوشتار پيش‌رو تلاش مي‌شود از همين منظر تحول موقعيت ژئوپليتيك درياي خزر از كانون تجارت دريايي در بخشي از جهان اسلام به محور سياست استعماري روسيۀ تزاري در شرق بررسي شود. هدف آن است كه با تمركز بر يكي از كانون‌هاي ارتباطي جهان اسلام، جلوه‌اي از نقش عامل استعمار در افول اقتصادي و تمدني جهان اسلام بررسي شود. اين بررسي با رويكردي بين‌رشته‌اي و مبتني بر تحليل و تفسير اطلاعات موجود در منابع نوشتاري و اسناد دست اول در چارچوب نظريۀ نظام جهاني مدرن انجام شده است. نتيجۀ بررسي نشان مي‌دهد كه موقعيت ژئوپليتيك درياي خزر در فاصلۀ نيمۀ سدۀ دهم/شانزدهم تا آستانۀ سدۀ سيزدهم/نوزدهم تغيير كرد. علت محوري اين تغيير، راهبرد توسعه‌طلبانه و تلاش نظام‌مند حاكمان روسيه براي تعريف جايگاه اين كشور در اقتصاد جهاني و اهميت‌يافتن تجارت با شرق بود كه درياي خزر محور اصلي آن به‌شمار مي‌رفت.