ارزش معرفتي ظن بر پايه‌ي تصوير سازي فخر رازي (از اعتبار معرفت‌شناختي ظن تا كاركردهاي آن در خداشناسي و دواعي فعل)

در اين جستار تصويرسازي فخر رازي از ظن و اعتبار معرفتي آن بررسي مي‌شود. معناشناسي ظن در انديشه‌ي رازي نشان از كاربردهاي معنايي متفاوت آن دارد. در اين مقاله تلاش مي‌شود به مهم‌ترين وجوه اعتبارسنجي ظن در معرفت‌شناسي رازي پرداخته شود. از ميان وجوه شش‌گانه‌ي اعتبار ظن كه در اين جستار شناسايي و صورت‌بندي شده است، دو تصوير واقع‌نمايي ظنون و نيز وجه تكثري ظنون در ايجاد يقين، اهميت دارد. حيثيت واقع‌نمايي مهم‌ترين وجه اعتباربخشي يقين و ادراكات حقيقي است كه بر انكشاف مطابَقي استوار است. اما آيا ظن نيز اين وجه اعتبارسنجي را دارد و به‌طور كلي، در اين واقع‌نمايي چه جايگاهي دارد؟ رازي شناخت‌هاي ظني را در فرايندي از معرفت‌زايي قرار مي‌دهد كه در اين فرايند، تكثر انگاره‌داشت‌ها، زمينه‌ساز ايجاد/توليد يقين در انسان (استنتاج يقين از ظن در وجه تكثري) است. ظن در وجه تكثري، آن هنگام واقعيت را بازنمايي مي‌كند كه در فرايند ايجاد يقين قرار گيرد و ميان انگاره‌داشت‌هاي ادعايي، با محكي واقعي كه فرآورده‌ي فرايند از آن حكايت مي‌كند، ارتباط وجود داشته باشد. به‌همين‌سبب، رازي در توصيف اين ارتباط، از واژه‌ي افاده يا زمينه‌ساز، در برابر دستيابي كه در برخي ادراكات حقيقي است، استفاده مي‌كند و خود، مصحح و منشأ واقع‌نمايي و اعتبار معرفتي انگاره‌داشت است. از‌اين‌رو، رازي در تفكري فرايندي و سيستمي، ظن را تحليل مي‌كند و آن را بريده از ديگر باورداشت‌هاي انسان لحاظ نمي‌كند. رازي نمونه‌ي كاربست معرفتي ظن در فرايند يقين‌آوري را در دلايل پذيرش وجود خداوند و دواعي فعل طراحي مي‌كند.