تحليل شكاف بهره‌وري و برنامه‌ريزي بهبود بهره‌وري آب كشاورزي با رويكرد توانمندسازي كشاورزان و پايداري در آبخوان‌ها (مطالعه موردي: دشت قزوين)‌

Analysis of Productivity Gap and Agricultural Water Productivity Improvement Planning with the Empowerment Approach of Farmers and Aquifer Sustainability Case Study: Qazvin Plain

اين مطالعه در سه فاز «تعيين شكاف بهره‌وري آب»، «تحليل سيستماتيك راهكارهاي ارتقاي بهره‌وري آب» و «ارائه برنامه بهبود بهره‌وري آب» انجام شد. بهره‌وري آب آبياري در مقياس دشت بين 40 تا 50 درصد پتانسيل بهره‌وري آب برآورد شد. در محصولات گندم، جو و ذرت، 47، 52 و 30 درصد از شكاف عملكرد به دليل تأمين نامناسب آب (مقدار، زمان و يكنواختي توزيع) و 31، 32 و 52 درصد از شكاف عملكرد به دليل مديريت ناصحيح كاربرد كود در مزارع بوده است. در دشت قزوين بهره‌وري آب آبياري در بخش زراعت از سال 1385 تا 1395 به طور متوسط سالانه 4/9 درصد افزايش داشته است (از 1/17 تا1/74 كيلوگرم بر مترمكعب) و با اصلاح سامانه‌هاي آبياري و الگوي كشت، امكان ارتقاي بهره‌وري اقتصادي آب و درآمد كشاورز ضمن كاهش برداشت آب، وجود دارد. اگر توسعه سامانه‌هاي آبياري تحت فشار با كنترل سطح كشت و يا كنترل برداشت آب باشد، مي‌تواند وضعيت آبخوان را بهبود بخشد. بررسي امكان‌پذيري راهبردها نيز نشان داد كه موانع نهادي و محدوديت‌هاي اجتماعي اصلي‌ترين موانع از افزايش بهره‌وري است. با روش ترسيم نقشه راهبردي، راهكارهاي بهبود بهره‌وري آب در سه دستۀ آغازين، واسطه‌اي و پاياني ارائه شد. از مهمترين تهديدهاي پيش‌رو در ارتقاي بهره‌وري، افت كمي-كيفي آبخوان و تخريب خاك به دليل استفاده ناصحيح از پلاستيك در مزارع و از راهبردهاي آغازين ارتقاي بهره‌وري آب، آموزش كشاورزان در زمينه آبياري و بهره‌وري و جلب مشاركت آنان در تشكيل انجمن‌هاي حفاظت و بهره‌برداري از آب است. با ارتقاي بهره‌وري آب در يك دورۀ 15 ساله مي‌توان برداشت آب از آب‌هاي زيرزميني در بخش كشاورزي را به حدّ آب قابل برنامه‌ريزي (877 ميليون‌مترمكعب) رساند، بدون اين كه معيشت كشاورزان و اقتصاد كشاورزي آسيب زيادي ببيند. استفاده از اين ظرفيت ارتقاي بهره‌وري نياز به برنامه‌ريزي چندبخشي و كنترل بر برداشت آب دارد.

This study was donein three phases; “Determination of water productivity gap”, “Systematic analysis of water productivity improvement strategies” and “Presentation of water productivity improvement plan”. Irrigation water productivity in plain scale was estimated 40 to 50 % of water productivity potential. In Wheat, Barley and Corn crops 47, 52 and 30 % of yield gap was related to inappropriate water supply (amount, time and distribution uniformity) and 31, 32, and 52 % of yield gap was related to inappropriate application of fertilizers in the fields. In Qazvin plain, irrigation water productivity in agronomy sector in the ten year period, from 2006 to 2016, has increased by an average of 4.9 % annually (from 1.17 to 1.74 kg/m3). With irrigation systems and crop pattern modification, there is ability to upgrade water economic productivity and increasing the farmer's incomewith reducing water harvesting. The aquifer status can be improved if modern pressurized irrigation systems be developed with cultivation level control or water harvesting control. Investigation the conceivability of strategies also showed that institutional barriers and social constraints are the main barriers to productivity growth. Based on strategic mapping method, presented strategies for improving water productivity were categorized in three groups; initiation, mediation and termination strategies. The most important threats to productivity improvement were quantitative and qualitative degradation of Qazvin aquifer and soil degradation due to improper use of plastics in farms. Initiation strategies for improving water productivity are farmer’s education on irrigation and productivity, and attracting their participation in the formation of water conservation and exploitation associations. By improving water productivity over a 15-year period groundwater abstraction in the agricultural sector can be reduced to programmable water levels (877 million cubic meters). without harming the livelihoods of the farmers and the agricultural economy. Using this productivity improvement potential requires multispectral planning and control on water abstraction.