بازآفريني سكونتگاه‌هاي غيررسمي در ايران: ارزيابي تمهيدات در طرح نمونۀ سبزوار از منظر بهره‌بَران زن

رويكرد بهسازي و توانمندسازي سكونتگاه‌هاي غيررسمي از اواسط دهۀ هشتاد شمسي به‌اين‌سو مورد پذيرش دولت ايران قرار گرفته است. همچنين، با تصويب «سند بازآفريني» در سال 1393، فعاليت‌هاي ارتقايافتۀ بهسازي و توانمندسازي (شامل اقدامات كالبدي، اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي باهدف ارتقاء كيفيت زندگي) اكنون تحت عنوان «بازآفريني شهري» در سكونتگاه‌هاي غيررسمي اجرا مي­شود. در اين مقاله، طرح نمونۀ بازآفريني شهري در سكونتگاه‌هاي غيررسمي سبزوار مورد تحليل قرار مي­گيرد. مقصود مستندسازي و ارزيابي دست­آوردهاي نمونۀ عالي تمهيدات در سكونتگاه‌هاي غيررسمي ايران به‌ويژه از منظر بهره­بَران است. علاوه‌بر مطالعات اسنادي، فعاليت‌هاي ميداني، شامل مشاهده، پيمايش كمّي (تكميل 308 پرسشنامه توسط زنان)، مصاحبه و بحث گروهي متمركز، در دو محلۀ شرق كال عيدگاه و غرب نيروگاه طي دو نوبت انجام شده است. يافته­ها حاكي از آثار مثبت فعاليت‌ها بر شرايط زندگي زنان و توانمندسازي آنان است. همچنين، برگزاري جلسات ستاد بازآفريني با حضور اهالي در دفاتر محلات باعث ارتقاء مشاركت، ايجاد حس مالكيت نسبت به پروژه­ ها و نيز افزايش اعتماد به مسئولان شده ­است. درعينِ‌حال، از منظر سياست‌گذاري و برنامه­ ريزي سطح كلان نمي­توان ادعا كرد كه دست‌آوردهاي اين طرح نمونۀ بازآفريني چندان فراتر از طرح‌هاي قبلي بهسازي و توانمندسازي تحقق يافته است. به‌رغم زحمات زياد دست ­اندركاران محلي طرح، فعاليت‌ها داراي نارسايي‌هاي مشابهي است؛ از جمله آماده نشدن طرح تفصيلي پيش از شروع فعاليت‌هاي بازآفريني، عدم تخصيص زمين مناسب براي برخي تمهيدات كالبدي، توجه ناكافي به نهادسازي در سطح محلات و محدود ماندن اقدامات اجتماعي و توانمندسازي. همچنين، برنامه ­ريزي پيشگيرانه براي جلوگيري از گسترش سكونت گاه‌هاي غيررسمي در احداث كمربند سبز حفاظتي خلاصه شده است.

The Iranian government has adopted upgrading and enabling approaches to informal settlements since the early 2000s. Furthermore, enhanced upgrading and enabling activities, dubbed “urban regeneration,” have been initiated in the country’s informal settlements over the past few years. This article assesses the pilot urban regeneration activities, carried out in the informal settlements of Sabzevar, from the perspective of the beneficiaries. Field work—including field observations and a quantitative survey (308 questionnaires administered to female residents) as well as interviews and focus group discussions—was carried out in two informal settlements of Sabzevar during two time periods. Findings reveal a number of positive effects associated the regeneration activities. Furthermore, convening the sessions of the Regeneration Taskforce with the presence of residents has enhanced local participation, sense of ownership vis-à-vis the projects, and trust in urban management. Yet, as a pilot for the new regeneration approach (that is, enhanced upgrading), the initiative cannot be said to have moved beyond those of the earlier upgrading and enabling projects. The activities have faced a number of shortcomings similar to the earlier initiatives, including failure to prepare the detailed physical plan of the target neighborhoods prior to the start of the regeneration initiatives, failure to secure the needed land for certain projects, inadequate attention given to local institution building, and limited scope of social and enabling activities. Also, measures to prevent further proliferation of informal settlements have been reduced to creating a protective green belt.