مطالعه تطبيقي بيع وفا در فقه مذاهب اسلامي و حقوق ايران و افغانستان

Contract of Trustworthiness (Bay‘ al-Wafa’) in Jurisprudence of Islamic Schools of Thought and Law of Iran and Afghanistan: A Comparative Study

بيع وفا كه «بيع جايز»، «بيع امانت» و «بيع عهده» هم ناميده شده، نهادي است كه در اواخر قرن پنجم هجري در فقه اهل‌سنت شهرت يافته است و در خصوص ماهيت و احكام آن اختلاف‌­نظرهاي شديدي وجود دارد. در فقه اماميه از آن تحت عنوان «بيع شرط»، «بيع خياري» يا «بيع الخيار» سخن به ميان آمده است. بيع وفا از نظر پيشينه فقهي و برخي احكام، با بيع شرط تفاوت دارد؛ از جمله مي‌توان به لزوم توقيت خيار به يك‌ زمان معين در بيع شرط، در فقه اماميه و ممنوعيت توقيت خيار در بيع وفا، در فقه اهل­‌سنت اشاره نمود. اما از آن‌ جهت كه هر دو، بر مبناي ضرورتها به وجود آمده­‌اند، از نظر ماهيت (عقد بيع و داراي اثر تمليكي‌)، با هم شباهتهاي فراواني دارند. اما در خصوص ماهيت اين عقد وآثار آن در فقه اهل­‌سنت اختلاف­‌نظرهاي زيادي وجود دارد؛ قانون مدني ايران به تبع فقه اماميه بيع شرط را در مواد 462-458 ذكر كرده، اما به مرور تحولاتي در احكام آن ايجاد شده است. قانونگذار افغانستان نيز به تبع فقه حنفي بيع وفا را در قانون مدني آن كشور ذكر كرده است. در اين مقاله تلاش شده با مطالعه تطبيقي نهاد حقوقي يادشده در فقه اسلامي (مذاهب مختلف)، ضمن تعيين مبناي تشريع و كاربرد اقتصادي آن، ماهيت و احكام و آثار آن‌ را بررسي و تحولاتي كه در حقوق موضوعه در اين خصوص صورت گرفته است را بيان كنيم.

Contract of Trustworthiness (Bay‘ al-Wafa’) also known as Permitted Contract (Bay‘ al- Ja’iz), Contract of Trust (Bay‘ al-Amanah) and Contract of Responsibility (Bay‘ al-‘Uhdah), is a concept which emerged in Sunni jurisprudence in the late fifth century (AH) and there are lots of controversy in explaining its nature and rules. In Imami Jurisprudence, it has been referred to under titles such as Contract of Condition (Bay‘ al-Shart) and Optional Contract (Bay‘ al-Khiyar). Bay‘ al-Wafa’ differs from Bay‘ al-Shart in terms of jurisprudential background and some decrees. However, there are many similarities between them, because both are created on the necessity and are known as a sale contract and both have the property effects. There are also many controversies about the nature of this kind of contract and its effects in Sunni Jurisprudence. Following the Imami Jurisprudence, Bay‘ al-Shart has been included in the Iranian Civil Code, in articles 458-462, but changes have been made to its effects and the decrees related to it over time. On the other hand, the legislator in Afghanistan, following the Hanafi Jurisprudence, has included Bay‘ al-Wafa’ in Civil Code of this country. This paper attempts to study this legal subject in different Muslim schools of thought, determining the basis of legislation and the economic usage, and then it tries to analyze its nature, effects and decrees related to it, and express the evolutions which have been made in law in this regard.