سخن سردبير: عزم ملي و نظام اطلاعاتي (اطلاع‌رساني)

(National decision and Information System and Services (ISS

عزم ملي و نظام اطلاعاتي كه مي­‌توان از آن به شفافيت اطلاعاتي هم تعبير كرد لازم و ملزوم يكديگر و با هم عجين‌­اند. مگر مي‌­شود عزم ملي باشد ولي نظام اطلاعاتي درست نشود يا برعكس نظام اطلاعاتي دقيق و صحيحي وجود داشته باشد و كشور فاقد عزم براي انجام كار باشد. اكنون، در كشور ما (بهار 1399) دو قوۀ مقننه و قضائيه مدعي‌اند كه عزم جدي و ملي براي شفافيت اطلاعات و ايجاد نظام اطلاعاتي بهينه دارند. قوۀ مجريه هم كه بيشترين حمله به ­سوي آن است مدعي است كه طالب شفافيت و ايجاد نظام ملي اطلاعات است. از طرفي، قانون و قانون­گذاري يعني استفادۀ بهينه از بهترين اطلاعات براي تدوين و اجراي برنامه، و قانون‌گذار بر مبناي عزم ملي روند كار را تسهيل مي­‌كند. كار قوۀ قضائيه هم برخورد با كساني است كه قانون را رعايت نكرده يا آن را دور زده يا بر اساس قانون­‌هاي متضاد و مزاحم بدون حل تعارضات آنان اقدام كرده‌اند. دولت هم بر اساس خواست مجلس مدت‌هاست كه طرح پنجرۀ واحد را در دستور كار دارد. با اين حال، كارها بر اساس پنجرۀ واحد انجام نمي‌شود مگر با اطلاعات درست. اگر در دولت كاري انجام نمي‌شود يا با سرعت انجام نمي‌شود يا وقتي بخواهد انجام شود به مرحلۀ اجرا كه مي­‌رسد مديريت تغيير مي‌كند، به‌دليل نبود اطلاعات و قانون يا فرار از آن است. براي آنكه اطلاعات شفاف شود بايد علاوه بر تقويت زيرساخت‌ها به ­سازوكار ورود و خروج اطلاعات و حفاظت آن‌ها و نيز گسترش و بهره‌برداري بهينه پرداخته شده و از متخصصان امر استفاده شود. نكته­‌اي كه بايستي به آن توجه مقتضي شود اين است كه شفافيت اطلاعاتي دو طرف دارد: يك طرف مسئولان­‌اند و طرف ديگر مردم و هر دو در ايجاد شفافيت يا كدورت نظام اطلاعاتي نقش دارند. اگر هر دو طرف از اطلاعات صيانت كنند شفافيت پايدار مي‌شود و اگر اعمال نفوذ كنند شفافيت بدل به كدورت مي­شود. كار شفاف‌سازي اطلاعات كه متكي بر عزم مسئولان است بايد مستمر و دائمي باشد، چراكه لحظه­‌اي غفلت موجب انسداد اطلاعات و بازگشت به عقب خواهد شد. نظارت اينجا مفهوم پيدا مي‌كند. معمولاً مسئولان داراي قدرت­اند و بخشي از مردم داراي ثروت. تباني مسئولان و و آن دسته از مردم ثروتمند كار را به عدم شفافيت مي‌كشاند. اين مطلب بدين معنا است كه اگر يك طرف يا هر دو اعمال نفوذ كنند كار اطلاع ­رساني و اجراي قانون غيرشفاف مي‌­شود. وقتي مسئولي براي استفاده بي‌جا قانون را دور مي­‌زند و براي خود يا بستگانش خاصه‌ خرجي مي‌كند و رانت به وجود مي‌­آورد قطعاً مي­‌خواهد برخي از اطلاعات مخفي بماند يا دست‌كم براي مدتي مخفي باشد تا به هدفش دست يابد. بعضي از مردم ثروتمند هم به­ خاطر داشتن امكانات بيشتر توقع دارند كه كارشان زودتر و بدون نوبت، يا طي مسير كلي يا جزئي تشريفات انجام شود و با كارمند متخلف يا سابقه‌دار و مستعدِ انحراف ارتباط برقرار كرده و بدين طريق اطلاعات را محدود و مخدوش مي­‌كنند و قانون را دور مي­زنند. اينكه مي­گويند با پول همه كاري مي­توان انجام داد و همه را مي­‌توان خريد اينجاست. پولِ سرمايه‌دار و اطلاعاتِ مسئول وسوسه‌انگيز است و رانت ايجاد مي­‌كند و درنتيجه مي‌شود آنچه نبايد بشود. اينكه از قديم گفته‌اند: «قلم گفتا كه من شاه جهانم / قلم زن را به دولت مي رسانم»، داراي دو معناي مثبت و منفي است؛ معناي مثبت آن اينكه فرد باسواد با تلاش مشروع خود به مقام و دولت مي‌رسد و معناي منفي آن اين است كه فرد مسئولِ مزدور با تباني با ثروتمند متخلف با خالي كردن خزانۀ ملت، خود و ديگري را به نوا مي­رساند. اما نكتۀ مهم در نظام اطلاعاتي اين است كه علاوه بر قدرت زيرساختي بايد ورودي اطلاعات صحيح باشد تا خروجي آن درست شود. اطلاعات در كشور به ­وفور يافت مي‌شود، اما يا ناقص است يا غلط، يا افزونگي يا هم‌پوشاني دارد كه سرانجام به آلودگي اطلاعات ختم مي­شود. اينكه كار پيش نمي­رود يا از روي عمد است يا از روي سهل‌انگاري. تهيۀ آمار و اطلاعات غيرروشمند و سپس ورود عجولانه و ناشيانۀ آن منجر به دوباره‌كاري يا چندباره‌كاري مي­شود. شفافيت زماني حاصل مي‌شود كه مبدأ و ورودي صاف و پاك و صحيح باشد و در مسير اجرا هم گرفتار آفت نشود تا خروجي درست به دست آيد و براي همگان به‌آساني دسترس‌پذير باشد. اغلب ممكن است بگويند كه ما اطلاعات را صحيح وارد كرده‌­ايم اما ممكن است هركس با زبان خود و با اصطلاحي كه در سازمان مربوطه مورد علاقه و معمول است اطلاعات را وارد كرده است؛ اينجاست كه هرچند اطلاعات درست باشد اما بهره‌برداري از آن هم براي مجريان و هم مردم گرفتاري و درماندگي به‌همراه دارد. بايستي خط‌مشي واحد و اصطلاحات يكدست وجود داشته و مردم به آنها آشنا باشند تا خروجي براي همگان و در اسرع وقت قابل‌ استفاده باشد. حتي سازندگان نرم‌­افزار هم براي كسب شهرت يا فروش بيشتر سعي در استفاده از اصطلاحات يا ويژگي خاصي دارند تا چنانچه كاربر بخواهد از آن استفاده يا به نظام ديگر وارد شود يا آن را تبديل كند متحمل هزينه و صرف وقت شود. اغلب مي­بينيم هنگامي كه اختلاس و سوء‌استفاده­اي رخ مي‌­دهد همواره دنبال آن مي­‌گرديم كه چه كسي مرتكب اين عمل شده ولي از آن كسي كه چنين زمينه­‌اي به ­وجود آورده يا راه نشان داده يا اطلاعات را نادرست و ناهماهنگ وارد كرده است غفلت مي‌شود. گاهي اوقات كه كار پيش نمي­رود مي‌گويند قانون نيست، يا ناقص است، يا هم‌پوشاني دارد، يا مسئول از آن سوء‌برداشت كرده است؛ غافل از اينكه چه‌بسا ورودي اطلاعات شفاف نيست يا تفسيرش داراي ابهام است و قانون‌گذار يا مدير مافوق آن را تبيين نكرده است، پيوستي براي تبيين اصطلاحات و مفاهيم ندارد و اختيار را به‌دستِ مجري داده است. پنجرۀ واحد براي اين است كه هم تماس­‌هاي فردي كم و هم همه ­چيز ثبت شود و هركس بتواند روند كار را مشاهده كند، و اين نخواهد شد مگر با پالايش مفاهيم و اجتناب از به‌كارگيري اصطلاحات گوناگون و جلوگيري از ايجاد اختلال مفهومي. دانشجويان و فارغ‌التحصيلان رشته علم اطلاعات و دانش‌شناسي مي‌توانند در چند حوزه با قواي سه‌­گانه همكاري كنند. اين حوزه‌ها عبارت‌اند از: حوزۀ مستندسازي اطلاعات، نمايه‌سازي و اصطلاح‌نامه‌نويسي، آرشيو اسناد و مدارك (يادمانه‌ها)، و علم‌سنجي و داده‌كاوي. آنچه در اطلاع رساني و شفافيت آن مطرح است كيفيت نمايه‌سازي بر اساس تدوين اصطلاح‌نامه‌هاي متقن و هماهنگ است. مسئولان و كارگزاران بايد از به كار بردن اصطلاحات خاص و پراكنده پرهيز كنند و روال را برهم نزنند. اجرائيات در داخل كشور و در هر سه قوه و نيز واحدهاي مرتبط با رهبري، جاي ادبيات و گسترش واژه‌­ها و ايجاد سبك­‌ها و هنر نمايشي نيست. كار بايد در اسرع وقت و با حداقل هزينه به بهترين وجه انجام شود و اين نياز به تدبير، مديريت، و ساده‌سازي هرچه تمام‌تر براي استفادۀ عموم دارد. نظام ارجاعات يكي ديگر از فنوني است كه در يكدست كردن واژه­‌ها و مفاهيم براي كاربران، اعم از مسئول و غيرمسئول، مفيد است. اگر بر روي ورودي دقت شود و هماهنگي لازم صورت گيرد و سهولت و سادگي استفاده‌كننده مدنظر باشد قطعاً خروجي هم آسان و مفيد خواهد بود. به‌علاوه، يكدست كردن فرم‌ها،‌ تقاضانامه‌­ها يا پرسش‌نامه­ها و پيش­بيني دقيق گزينه­‌هاي موردنظر قبل از تدوين و هماهنگ كردن آن‌ها در موارد مشابه بسيار مهم است. كار سازمان‌دهي و مديريت آرشيو (يادمانه‌­ها) در نگهداري اسناد و مدارك و دسترس‌­پذيرسازي آن‌ها در اسرع وقت در محدودۀ حوزۀ علم اطلاعات و دانش‌شناسي قرار دارد كه هر كتابخانه‌­اي با آن آشناست. خوشبختانه بسياري از كتابخانه‌هاي بزرگ كشور، مركز اسناد دارند و در اين زمينه فعالند. با علم­‌سنجي مي‌­توان نسبت به اسناد و مدارك موجود نقشۀ راه تهيه كرد. اينفوگرافي براي حوزه­‌هاي گوناگون كار را براي تصميم­‌گيران آسان خواهد كرد. به­‌طور مثال، در قوۀ قضائيه مي‌توان ميزان پرونده­‌هاي دعوا يا جرم‌­ها را به ­تفكيك نوع، مكان و زمان با استفاده از مصورسازي آن‌ها همواره در اختيار مسئولان قضائي قرار داد و بدين طريق آسيب­‌هاي اجتماعي را در ابعاد مختلف به تصوير كشيد تا برايشان چاره‌انديشي شود، يا در قوۀ مقننه مي‌توان ميزان قوانين تصويب‌شده يا تقاضا براي تقنين يا بررسي عدم پيگيري در اجراي قانون در حوزه‌­هاي گوناگون را مصور كرد و با روزآمد كردن آن‌ها در دوره‌­هاي خاص همواره نمايندگان را در جريان امور قرار داد. در قوۀ مجريه نيز مي‌توان به‌تفكيك دستگاه‌ها چنين كاري را انجام داد. با استفاده از داده‌كاوي هم مي‌­توان براي ترسيم وضعيت حال يا برنامه­‌ريزي براي آينده بر اساس داده‌­هاي موجود اقدام كرد. از آنجا كه با شيوع كرونا فعاليت كتابخانه­‌ها قدري فروكش كرده است، با توجه به­ اهميت روزافزون استفاده از فضاي مجازي، كتابخانه‌ها موظف‌اند زيرساخت‌هاي الكترونيكي خود را تقويت كنند. چنين به‌نظر مي­‌رسد كه با توجه به‌ضرورت زمان، اكنون لازم است كتابخانه‌ها علاوه بر توليد محتواي مناسب، براي جذب مخاطب عام و نيز مخاطب آشنا با فضاي مجازي و در فعاليت‌هاي اجتماعي نيز مدد­كار باشند. خوشبختانه كتابخانۀ موزه و مركز اسناد مجلس شوراي اسلامي در كنار مركز پژوهش‌ها بازويي قوي براي كمك به مجلس در ابعاد فوق است. كتابخانۀ مجلس علاوه بر نيروهاي خود مي‌تواند از ديگران نيز كمك بگيرد تا هرچه زودتر وضعيت مدارك گذشته و فعلي مجلس به‌سامان و به‌­روز شود. دولت هم مي­‌تواند از كتابخانۀ ملي و از سايران در تنظيم و تنسيق مدارك موجود و خط‌مشي‌گذاري به‌منظور شفاف‌سازي داده­‌ها و تهيۀ نقشه­‌هاي لازم كمك بگيرد. قوۀ قضائيه هم مي‌تواند از خدمات اين رشته بهره گيرد. با اين حال، نقش كتابخانه‌­هاي عمومي و ازجمله فرهنگ‌سراهاي شهرداري‌ها نيز براي آموزش مردم و برگزاري كارگاه‌ها بي‌­بديل است. اين‌ها نهادهايي عمومي‌اند كه اگر تعيين وظايف شود مي‌توانند با استفاده از نيروهاي مردمي از اطلاعات بهره‌­برداري درست كرده و در مراقبت و جلوگيري از ايجاد كدورت در اطلاعات سهم بسزايي داشته باشند و بدين منظور تجهيز شوند. اكنون كه كرونا آمده و بسياري از مشاغل را تحت تأثير قرار داده و دوركاري را تا حدودي زنده كرده است، مي‌­تواند فرصتي خوب باشد تا از مازاد توان نيروهاي موجود در كتابخانه‌­ها براي نظم و نسق دادن به اوضاع مديريت اطلاعات استفاده شود و در اين زمينه شاغلان كتابخانه­‌ها به‌­طور مباشر يا مشاور همكاري كنند. طراحي و همكاري در ساخت نرم‌­افزارهاي لازم براي انجام اين وظايف، يكي از وظايف كتابخانه هاست. ايجاد شركت‌هاي لازم و كارا در اين زمينه‌­ها مي‌­تواند به قواي سه­‌گانه در امر شفاف‌سازي كمك كند. قطعاً نظارت مستمر سه قوه مي‌تواند در بهينه‌سازي كار آنان بسيار تأثيرگذار باشد. سال گذشته شنيدم كه مجلس كدگذاري را براي قوانين شروع كرده است و اين خبري خوشحال‌كننده است. با اين حال، اگر ورودي‌­ها درست و هماهنگ نباشد خروجي‌ها هم نامناسب، و به‌تعبيري دوباره همان آش و همان كاسه خواهد بود. قوه قضائيه از سازمان‌هاي گوناگوني رونمايي كرده است كه چنانچه نكات اشاره شده را به كار بندد در پايداري و استمرار آنها تأثير خواهد داشت. اگر مطالب فوق مورد توجه قرارگيرد، طبعاً گروه‌هاي علمي اين رشته در دانشگاه‌ها آموزش وسيعي را منطبق با نياز جامعۀ مصرف‌كننده در برنامه‌هاي خود خواهد گنجاند و علاقه‌مندان به سامان‌دهي اطلاعات كشور فرصت خواهند يافت تا دين خود را به جامعه ادا كنند.

ISS which may be interpreted as transparency in information delivery is of high importance in personal life as well as in ruling system. It may be stated that these two are two sides of the same coin. If there is a real intention to govern people in a real democracy, then ISS is well-defined and developed in the country, and if ISS is well-defined, then it can be concluded that real resoluteness in ruling system is already present. Nowadays, all three ruling powers in Iran have decided to be transparent in their ISS. It should be noted that a real and powerful ISS development has two components: employees and public users. Employees must be aware and skillful in information collection, retrieval, and dissemination, and public users should be trained to use the information tools in order to get the accurate information in right time and place as soon as possible. If this takes place, the teachers and graduate students in library and information science can help them, as practitioners or consultants in information projects in at least four parts are as follows: Information management, archive management, scientometrics, and data mining. Majles Library (Library of Iranian Parliament) as well as the National Library of Iran can be a useful aid for decision makers and public libraries can teach people and develop their skills in using the information.