سنخ آرماني ماكس وبر، ابزاري تحليلي براي گونهشناسي مناسك سوگواريهاي عاشورا

با نگاهي تاريخي - اجتماعي به جامعه ايران مي‌توان به اين باور رسيد كه مناسك عاشورا و سوگواري هاي محرّم جزء لاينفك فرهنگ اين سرزمين محسوب مي‌شود و مي‌توان آنها را از زواياي مختلف مورد بررسي قرار داد. با توجه به جايگاه محرم و عاشورا در تاريخِ اجتماعي و فرهنگ جامعه ايران، در نوشتار پژوهشي حاضر سعي بر اين است كه مناسك عاشورا با كمك يكي از ابزارهاي تحليلي برجسته در علوم اجتماعي يعني مفهوم وبري «ايدهآل تايپ» بررسي شوند. از نظر وبر«هر سنخ آرماني با تأكيدي يكجانبه بر يك يا چند ديدگاه و با تركيب شمار بسياري پديده هاي فردي انضمامي پراكنده و جدا و كم وبيش موجود و گاهي غايب ساخته ميشود كه مطابق با آن ديدگاه هاي تأكيدشده يكجانبه و در قالب يك سازه تحليلي يكپارچه اي مرتب ميشوند. اين سازه ذهني را در مفهوم خالصش در هيچ كجاي واقعيت به صورت تجربي نميتوان يافت...» با اين اوصاف مسئله اصلي پژوهش حاضر اين است كه آيا مفهوم سنخ آرماني وبر قابل انطباق بر مناسك سوگواريهاي عاشورا هست؟ مهمترين يافته هاي كاربست تجربي اين مفهوم در عرصه سوگواري هاي عاشورا چيست؟ روش پژوهشي ما در اين­جا با توجه به ماهيت پژوهش، روش كيفي و استراتژي پژوهش، استراتژي استفهامي است. يعني براي تفهم كنشِ كنشگران و سنخ­ بندي آنها، روشي متناسب با مسئله پژوهش، مجموعه‌اي پويا از روش‌هاي كيفي (مشاهده مشاركتي، تكنيك مصاحبه عمقي، سنجش‌هاي غيرمزاحمي) را به كار بسته ايم. براي نمونه‌هاي مورد بررسي از روش نمونه­ گيري نظري استفاده شده و معيار اشباع نظري، ملاك توقف مصاحبه بوده كه بر اين اساس با 32 نفر مصاحبه صورت گرفته است. براي تحليل داده­ ها، از تكنيك تحليل مضمون (كدگذاري، طبقه‌بندي داده‌ها و الگويابي درون- داده‌اي و برون- داده‌اي) استفاده شده تا به يك گونه شناسي تحليلي دست يافت. يافته هاي پژوهش نشان ميدهد كه جمعوري شده جكه مي‌توان كنش هاي سوگواران را با عنايت به مفهوم سنخ آرماني در چهار شكل: 1. سنت‌گرايان،2. شكل‌گرايان (فرم‌گرايان)،3. قوميت‌گرايان و4. نوگرايان ديني صورت­بندي كرد. اين چهار تيپ سوگواري از حيث گفتمان غالب، ميزان استفاده از ساز و برگ در سوگواريها، هدف غالب، ميزان دست­رسي به صدا و سيما، چهره اصلي مجلس، پايگاه اصلي، ادبيات غالب، مخاطبان، زيستجهان، نوع اقتدار حاكم بر فضاي سوگواري و... داراي تمايزات عمدهاي هستند. البته اين سنخ آرماني يك مطالعه توصيفي- تحليلي و صورت برداري از كنشگران اين مناسك و مراسم مي‌باشد و الزاماً به اين معني نيست كه تمامي‌ مختصات ذكر شده فقط در يك تيپ يافت مي‌شود يا مرز دقيقي بين آن‌ها وجود دارد.

this article has no abstract