«فقه تعاملات اجتماعي»* يا نگاهي ديگر به هدف، روش و گستره موضوعي دانش اقتصاد

تعاملات شكل ‏گرفته بين انسان‌هاي يك جامعه، «واقعيت زندگي اجتماعي» هر جامعه‏اي را شكل مي‏دهد. پُر پيداست كه انديشه عالمان اجتماعي به نوعي هم بر شكل‏گيري شيوه خاصي از تعاملات اثرگذار بوده و هم از آن تأثير مي‏پذيرد؛ اما نكته مهم، تلاش هر عالم اجتماعي در ارائه يك زندگي به سامان، معطوف به بهبود حيات اجتماعي و پيشرفت اقتصادي مردمان خود از ديدگاه مختار خويش است. البته آنچه مسلّم است، تفاوت نگاه عالمان در تفسير «بهبود»، «پيشرفت» و يا «جامعه به سامان» است؛ تفاوتي كه عمدتاً ريشه در پيش‌فرض‌هاي فلسفي (معارف درجه دو) آن‌ها دارد. در اين مقاله قصد داريم بدون تمسّك به پيش‌فرض‌هاي فلسفي، با ارائه تعبيري از دانش اقتصاد، بحث از علم اقتصادِ غيرموصوف را منتفي ساخته و مسير جديدي براي علاقه‌مندان دانش اقتصاد اسلامي بگشاييم. در اين نوشتار دانش اقتصاد اسلامي با نام فقه تعاملات اجتماعي خوانده مي‏شود؛ دانشي معطوف به طراحي و ارائه سازوكارهاي بهره‏مندي عادلانه جامعه از مواهب و خيرات. هر مكتب اجتماعي ـ اقتصادي، سازوكار خاصي را در مواجهه افراد با مسئله استخراج، بهره‌برداري، توليد، خلق، توزيع، و مصرفِ هر موهبت موجود در اجتماع پيشنهاد مي‏دهد؛ سازوكاري كه دربردارنده بسته‏هاي حقوقي مختلف مربوط به آن موهبت خاص خواهد بود. فقه تعاملات اجتماعي، با تعريف و تحديد حقوق مالكيت متخذ از دين در بهره‏مندي از هر موهبت، به ارائه سازوكارهاي متّصف به صفت اسلامي خواهد پرداخت. «فقه تعاملات اجتماعي» به نوعي بازگوكننده نگاهي متفاوت به هدف، گستره موضوعي و روش علوم اجتماعي اسلامي از جمله اقتصاد اسلامي در ساخت اجتماع است.