تحول مفهوم خراسان در آثار جغرافي‌نويسان مسلمان در سده‌هاي 3 و 4ق

وسعت خراسان از پيش از اسلام تا عصر حاضر تحول يافته است. ديدگاه رايج امروزي دربارۀ گسترۀ خراسان در سده‌هاي نخستين هجري، آن را در جنوب رودخانۀ جيحون جاي مي‌دهد. با وجود اين، بررسي و مقايسۀ اجمالي آراء جغرافي‌نويسان مسلمان در سده‌هاي 3 و 4ق اين گزاره را با ترديد روبه‌رو مي‌كند. بنابراين، مي‌توان اين پرسش را مطرح ساخت كه چه تحولي به مفهوم خراسان در آثار جغرافي‌نويسان در اين سده‌ها راه يافته است. مقالۀ حاضر به روش توصيفيتحليلي مي‌كوشد با بررسي آراء جغرافي‌نويسان مسلمان در سده‌هاي 3 و 4ق، در گام نخست، تحول گسترۀ خراسان در دورۀ اسلامي را مشخص كند. يافته‌ها حاكي از آن است كه خراسان تا اوايل سدۀ 4ق سرزمين بسيار وسيعي را دربر مي‌گرفت. به تدريج خراسان به جنوب رودخانۀ جيحون (مادون النهر) محدود گرديد و ولايات خوارزم، ماوراءالنهر، قومس و سيستان از آن جدا شد. بر اين اساس است كه مي‌توان اصطلاحاتي مانند «خراسان بزرگ» و «خراسان كوچك» را مطرح كرد. در گام بعدي، اين سؤال مطرح مي‌شود كه چه نسبتي ميان اين تحول و مكاتب جغرافيايي مسلمانان برقرار است. بررسي‌هاي اين جستار نشان مي‌دهد كه توجه نمايندگان مكتب عراقي به مفهومِ خراسان بزرگ و در برابر، توجه نمايندگان مكتب بلخي به مفهومِ خراسان كوچك مي‌تواند يكي از مصاديق تمايزات اين دو مكتب محسوب شود.