مطالعه تطبيقي مصورسازي سه نسخه خطي از «كتاب‌الحيل» بديع‌الزمان جزري

بديع‌الزمان جزري، دانشمند، مهندس، طراح و هنرمند خلاق سده ششم هجري در تمدن اسلامي بوده كه 50 دستگاه خودكار را در كتاب الجامع بين‌العلم و العمل النافع في صناعت‌الحيل مشهور به كتاب‌الحيل به‌همراه مصورسازي شرح داده است. اين كتاب كه سندي از توانمندي علمي، مهندسي و هنري او است، بارها نسخه‌برداري و بهره‌برداري شده است؛ به‌گونه‌اي كه حداقل 20 نسخه از آن در موزه‌هاي دنيا وجود دارند. اما پژوهش‌هايي كه در كشور ما درباره وي و كتاب مصور او خصوصاً با رويكرد تاريخ هنر انجام ‌شده، محدود و ناكافي هستند؛ در حالي كه اين كتاب، هم از حيث مصورسازي در نسخه‌هاي خطي متعدد، هم از لحاظ شيوه طراحي محصول و هم به‌واسطه پرداختن به ابزارهاي موسيقيايي، از لحاظ تاريخ هنر حائز اهميت است. در اين پژوهش كه روش آن توصيفي و تحليلي است، با هدف مطالعه شيوه‌هاي مصورسازي كتاب جزري، داده‌هاي كتابخانه‌اي گردآوري شده و نسخه‌هاي خطي تاريخي مورد مشاهده، تحليل و تطابق قرار گرفته‌اند. جامعه مورد مطالعه اين پژوهش، نگاره‌ها و مصورسازي‌هاي كتاب جزري در سه نسخه خطي آن (نسخه مورخ 715 هجري، نسخه 3306 برلين و نسخه 2477 پاريس) بوده كه به‌عنوان نمونه، به‌صورت غيراحتمالي، 3 نگاره از آنها انتخاب شده و در نُسخ سه‌گانه، به‌صورت تطبيقي مطالعه شده‌اند. سؤال اصلي اين تحقيق كه هدف پژوهش را مشخص مي‌كند اين است كه در مصورسازي نسخه‌هاي مختلف كتاب جزري، از چه شيوه‌هاي هنري استفاده شده است؟ در خلال پژوهش، به اين سؤالات نيز پاسخ داده مي‌شود كه؛ چه تفاوت‌ها و شباهت‌هايي ميان تصاوير نسخ گوناگون اين كتاب وجود دارند؟ مصورسازي كتاب جزري در طي زمان، چه سير تحولي را طي كرده است؟ و نسخه‌هاي گوناگون آن، چه ويژگي‌هايي دارند؟ لذا، به بررسي نسخه‌هاي خطي مذكور پرداخته شد و مشخص شد كه نسخه خطي مورخ 715 هجري، كاملاً هنرمندانه و بر اساس مكتب نگارگري عباسي، كتاب‌آرايي شده است؛ اما هر چه از زمان نگارش اين كتاب فاصله گرفته شد، از جنبه‌هاي هنري تصاوير كاسته شد؛ به‌طوري كه تصاوير دو نسخه ديگر، تبديل به مصورسازي‌هاي فني و هندسي شده و ارزش‌هاي هنري بسيار كمتري نسبت به نسخه 715 هجري دارند.