سرّ اسرار كيمياي رازي: تأملي بر دو مفهوم بنيادين صبغ و اكسير در سنّت صناعت

كيميا از عصر مدرن تا امروز، دانشي كهن يا ميراثي شبه‌‌علمي، سرشار از راز تلقي شده كه ارجمندي آن عمدتاً در رويه‌ها و دستورالعمل‌هاي بسترساز شيمي نوين است. ترديد در اصالت آثار كيميايي، كاستي و سستي در متن‌پژوهي، و غلبۀ پيش‌داوري در تاريخ‌نگاري، كمتر مجالي براي جُستن اسرار كيميا از درون آن فراهم كرده است. در اين ميان، رازي از چند جنبه بخت‌يار و متمايز است: (1) به‌مثابۀ طبيعي‌داني متقدم و سرسلسلۀ مكتبي در كيمياي جهان اسلام شهرت دارد؛ (2) واقعيت حيات و اصالت برخي از آثار محوري‌اش در اين باره مورد ترديد نيست؛ (3) برداشت پژوهشگران از اين آثار با تلقي امروزي از علم آزمايشگاهي و مبرّا از رازناكيِ شيمي، سازگار بوده، او را نياي شيمي‌دانان و متفاوت از عموم كيمياگران دانسته‌اند. اين جستار، با مروري مقدماتي بر مباني نظري و سنت مفهومي كيميا، به‌ويژه دو شاهراه و مقصود عملياتي آن («صبغ» و «اكسير»)، به روايت محمدِ زكريا و از درون همۀ آثار در دسترس كيميايش، با تمركز بر سرّ الاسرار، پيوند او با سنّت مفهومي را بررسي و تأييد كرده، تمايز و بداعتش را در سنت متني و فني انگاشته، پيشنهادهايي نيز ارائه مي‌كند.