درمان چند بعدي معنوي: امكان تبيين پديده‌هاي رواني (سلامتي و اختلال) با سازه‌هاي معنوي شخصيت بر اساس منابع ديني

فرضيات اساسي روان درمانگري در مكاتب مختلف بر ديدگاه انسان شناسي آنها مبتني هستند. اينكه در درمان چندبعدي معنوي چگونه پديده هاي روانشناختي در حد خطوط كلي ودر سطح سازه هاي شخصيت، سلامت و اختلال را تبيين مي كند، امكاني است كه مقاله حاضر در صدد پاسخگويي به آن است. داده هاي پژوهش حاضر از تحليل متون ديني مربوط به قرآن كريم و روايات در منابع معتبر، مصاحبه و مباحثه با كارشناسان ديني و روانشناسي و نيز متون نظري روان درمانگري متعارف به دست آمده و مورد تحليل قرار گرفته است. يافته ها نشان مي دهند سازه هاي نظري مكاتب روان درمانگري كه باوجود پشتوانه تجربي ضعيف، مبناي اصول درمان قرار مي گيرند، اغلب بعد معنوي را، به رغم اصالت آن، ناديده مي گيرند؛ اما اغلب آنها سازه ها يا مكانيزم هاي شناختي يا عقلاني را محور تبيين پديده هاي روانشناختي قرار مي دهند. سازه هاي شناختي معنوي به ويژه عقلانيت خداسو نيز در منابع ديني مبناي مناسبي براي تبيين پديده هاي روانشناختي است. قرآن انسان را مخلوقي با تعادل اوليه مي داند. نظام ارزشيابي قوي و پيچيده اي (شناختي، عاطفي، ادراكي، معنوي)، او را براي طي مسير سلامت يا اختلال رواني معنوي حمايت و هدايت مي كند. هسته اصلي نظام روانشناختي انسان عقل (يك سازۀ تشخيص گرِ فطري) است كه تشخيص او در سازه ديگري به نام قلب (يك سازه تصديق گر)، با پردازش داده هاي سازۀ ادراكي و طبيعي ديگر (صدر؛كه تحت تأثير نيروهاي ضدعقل (جهل) نيز هست)، تعديل و براي عمل آماده مي گردد (سازه هاي اساسي شخصيت). تحول سالم شخصيت به سازمان يافتگي و وحدت اين سه سازه مربوط است. مكانيزم سلامت؛ حفظ تعادل و خلوص، خود ndash; مراقبت گري و خودنظم جويي بر اساس نظام ارزشيابي معنوي يا فعال سازي بعد معنوي است (زَكَّاها/تزكيه). مهمترين نشانۀ پوياي سلامت رواني و فعال بودن بعد معنوي، وحدت يافتگي نظام روانشناختي با توجه به مفهوم »نور و ذكر « است و هدف آن شكوفايي استعدادهاي فطري (فلاح) است. مكانيزم آسيب شناختي؛ تجربه و حفظ اعمال ناهمگون با نظام روانشناختي، با نشانه خشم، غم، ترس واضطراب و احساس گناه، است كه به شكل پنهانكاري و تزئين يا تسويل (مانند دفاع هاي رواني) بقا مي يابند (قَدْ خابَ مَنْ دَسَّاها) و نشانه بنيادين آن نوميدي در رسيدن به هدفهاي مورد علاقه و واقعي در زندگي است. اين تبيين ها اغلب تبيين هاي روانشناختي امروزي را نيز در بر مي گيرد. با در نظر گرفتن بعد معنوي مي توان سلامت و اختلال رواني معنوي و نيز اصول روان درمانگري را بر اساس سازه هاي اساسي در انسان شناسي قرآن كريم تبيين كرد؛ بنابراين مي توان سازه هاي شخصيتي جايگزيني را براي مداخلات روانشناختي در نظر گرفت. اين كار در درمان چند بعدي معنوي در حوزه تجربي به كار گرفته شده است.