بررسي تطبيقي مفهوم ماورايي «ديو» در شاهنامه فردوسي و حديقه سنايي

Comparative study of the transcendental concept of "demon" in Ferdowsi's Shahnameh and Hadith Sanai

شاهنامه و حديقه به عنوان دو اثر مهم ادبي در دو موضوع متفاوت حماسي و عرفاني، واجد وجوه شباهت بسياري اند. يكي از وجوه شباهت اين دو، مفاهيم ماورايي ديو است كه در هر دو اثر، به كار رفته است و باعث مي شود كه اين دو اثر از وجهي، قرابت خاصي پيدا كنند. بن مايه ها و مضامين ماورايي و انديشه هاي فراواقعي ريشه هاي آن را مي توان در باورهاي اساطيري، اعتقادات ديني و سنت هاي فكري زمانه و حتي انديشه هاي عرفاني جستجو كرد. نمودهاي عيني ديو بر پايه باورهاي اساطيري است كه گاه در خدمت نمادپردازي فردوسي قرار گرفته است. واژه ديو پيش از اسلام در فرهنگ ايراني رايج بود و پس از ورود اسلام تغيير كرد و جاي خود را به جن داد. در اين پژوهش كه به شيوه توصيفي - تحليلي و با روش كتابخانه اي است؛ مفهوم فرا طبيعي ديو در شاهنامه به عنوان مهم ترين اثر حماسي و حديقه الحقيقه به عنوان مقدم ترين اثر رسمي عرفاني با ذكر شواهد و قراين و مقايسه بسامد آن ها، مورد نقد و بررسي قرار گرفته است. اين جستار نشان مي دهد كه در شاهنامه، ديو جايگاه پيشين خود را از دست داده است و از اقتدار ديوان و تاثيري كه در هستي داشته اند به شدت كاسته شده است و به جايگاه فروتري نزديك شده اند. در حالي كه سنايي به صبغه هاي عرفاني آن تاكيد مي نمايد؛ گاه آن را در معناي جن و گاه در معناي اهريمن درون به كار مي گيرد؛ در مواردي نيز با معناي ابليس، يكسان مي پندارد و گاه با بهره برداري استعاري از آن پاي تاويل و تفسير را به اين مفهوم باز مي كند.

Shahnameh and Hadiqah, as two important literary works in two different epic and mystical subjects, have many similarities. One of the similarities between the two is the transcendental concepts of demon, which are used in both works, and cause these two works to have a special affinity in terms of aspect. Transcendental principles and themes and surreal ideas can be traced back to the mythological beliefs, religious beliefs and intellectual traditions of the time and even mystical ideas. The objective manifestations of the demon are based on mythological beliefs that have sometimes been used to symbolize Ferdowsi. The word demon was common in Iranian culture before Islam and changed after the advent of Islam and gave way to jinn. In this research, which is descriptive-analytical and with a library method; The supernatural concept of demon has been criticized in Shahnameh as the most important epic work and Hadiqah al-Haqiqah as the foremost official mystical work by mentioning evidences and comparing their frequency. This research shows that in Shahnameh, the demon has lost its previous position and the authority of the court and the influence they have had in existence has been drastically reduced and they have approached a lower position. While Sanai emphasizes its mystical aspects; Sometimes he uses it in the sense of jinn and sometimes in the sense of inner devil; In some cases, he thinks the same as the meaning of the devil, and sometimes, by using it metaphorically, he opens the door to interpretation and interpretation to this concept.