عدل الهي از ديدگاه شيعه دوازدهامامي و اسماعيليه

فاقد عنوان لاتين

شيعه، عدل را بهمثابۀ يكي از صفات خداوند، در رديف اصول دين قرار داده است؛ زيرا در مسألۀ عدل بود كه شيعيانِ عقلگرا همواره با اهلسنّت اختلافنظر داشتهاند. اما آيا عدل الاهي در ميان فرقههاي مختلف شيعه از جايگاه يكساني برخوردار است؟ عدل، در آثار انديشمندان دوازدهامامي در سطوح مختلف مورد بررسي است؛ اما در آثار اسماعيليان بسيار گذرا و تلويحي بوده است. در اين بررسيِ تطبيقي كوشش بر آن است تا جايگاه عدل الهي و مباحث پيرامون آن همچون رابطۀ حسن و قبح عقلي و عدل خداوند، در شيعۀ دوازدهامامي و اسماعيلي از منظر انديشمندان تأثيرگذار هر يك شناسايي و تحليل شود. با توجه به قابليت عقلاني شيعه، از دل بحث جبر و اختيار، مسئلۀ عدل خداوند بيرون ميآيد زيرا همبستگي مستقيمي ميان باور به اختيار و عدل از يكسو و اعتقاد به جبر و نفي عدل از سوي ديگر وجود دارد. از چشماندازي تاريخي، از دوران اسماعيليۀ فاطمي كه بر جايگاه امام مبالغه شد تا اسماعيليۀ الموت، سنگينكردن مفهوم امام، سبب سبكشدن خردگرايي اسماعيليان شد؛ از حسن و قبح عقلي دور شده و بنابراين كمتر به عدل الهي پرداختهاند. اسماعيليه تحتتأثير دو عامل اصلي «وجهۀ ضدتعقليِ اصل تعليم» و «پيوند با تصوّف» تاكيد بيش از اندازهاي بر جايگاه امام در نظام آفرينش، در تعليم و هدايت، در مسايل سياسي و اجتماعي، در تأويل و تفسير شريعت، در عصمت و قائمالقيامهبودن او دارند. از مهمترين يافتههاي اين پژوهش اين است كه بهجهت همين مبالغه در اصل «تعليم» از امام و نيز تأثيرپذيري از «تصوّف» در دورانهايي خاص، اسماعيليه متمايلبه حسن و قبح شرعي شده و از آموزههاي اساسي شيعۀ دوازدهامامي مبني بر اصالت عدل، حرمت عقل و شخصيت آزاد انسان دور افتاده است.