دين و اخلاق در «شهريار» ماكياولي و «سياست‌نامه» نظام‏الملك؛ يك مطالعه تطبيقي با تكيّه بر تفاوت‌ها

ين و اخلاق در «شهريار» و «سياست‌نامه» و وجوه تفاوت آن‌ها، موضوع اصلي اين نوشتار است. روشي كه براي اين‌كار مدنظر است، مطالعه تطبيقي است. آنچه اين مطالعه مفروض داشته، اين است كه ديد ماكياولي در «شهريار» نسبت به دين يكسره فايده‌گرايانه، واقعگرا، مدرن و البته غيرسكولار بوده و آن را تنها وسيله‌اي جهت اتّحاد مردم مي‌داند و در اخلاق نيز بي‌پروا، عاري از احساسات و گاه بي‌اخلاق است، بعلاوه كه هيچ اخلاقي مقدّم بر جامعه و حكومت نمي‌داند و اخلاق را محصول زور و قانون حكومت مي‌پندارد. از سوي ديگر نگرش نظام‌الملك در «سياست‌نامه» نسبت به دين متعصّبانه، كلاسيك و محافظه‌كارانه است و برخلاف ماكياولي، دين را هم به‌خاطر خود دين و حقانيّت آن، ارزش مي‌نهد و هم اينكه از آثار سياسي آن غافل نيست. در اخلاق نيز چون آن را برآمده از دين (اسلام) مي‌داند معتقد بود در صورت عدم وجود حكومت، باز اخلاقي وجود خواهد داشت، يعني اخلاق را منوط به وجود حكومت نمي‌انگارد. همه اينها به‌عنوان فرضيه اين نوشتار، با رجوع به متن هر دو اثر مذكور، بررسي مي‌شود.