شناسايي و اندازه گيري اثر جهش آب ناشي از بهبود فنّاوري آبياري در كشاورزي ايران

سابقه و هدف: از ديد بسياري از كارشناسان و تصميم سازان پيشرفت فنّاوري آبياري، عامل اصلي كاهش سطح مصرف آب است. با وجود اين ديدگاه، بسياري از كارشناسان به اين نتيجه گيري با ديده ي ترديد نگاه مي كنند. با وجود بهبود فنّاوري‌هاي آبياري و زهكشي و گونه هاي مقاوم، كاهش مورد انتظار در مصرف آب هرگز رخ نداده است. آيا پديده ي جهش مي تواند عامل اين اختلاف تلقي شود؟ در ايران وضعيت اثر جهش به چه شكلي است؟ اين مطالعه به دنبال يافتن پاسخي مناسب براي اين سوال ها مي باشد.مواد و روش ها: ابتدا نياز است تا با استفاده از داده هاي پانل، تأثير فنّاوري در بخش كشاورزي استان هاي كشور مشخص گردد، براي اين هدف داده هاي سال هاي ۱۳۷۰ تا 1396 مورد استفاده قرار گرفت. در گام بعد با استفاده از اطلاعات مربوط به مصرف آب و توليد بخش كشاورزي در سال هاي مورد بررسي در كنار مدل تخمين زده شده، فاكتورهاي نرخ رشد كشاورزي، نرخ رشد آب مصرفي، ميزان صرفه‌جويي مورد انتظار و به وقوع پيوسته محاسبه گرديد. نتايج حاصل از اين محاسبه ها، ميزان پديده ي جهش را در كشاورزي كشور براي 31 استان مشخص نموده و اين امكان را فراهم مي كند كه با يك مقايسه ساده نسبت به بررسي شدت اثر جهش در منطقه هاي مختلف اظهار نظر گردد. در اين بخش براي كمك به سياست گذاران از تقسيم بندي 5 گانه وزارت كشور بهره برده شده است.نتايج و بحث: نرخ مشاركت پيشرفت فنّاوري در سطح بالاي معني داري برابر 0.043 حاصل شد. مقدار كشاورزي در ايران 109.315 % به دست‌آمده است. اين مطالعه وجود اثر جهش را در كشاورزي كشور تائيد مي نمايد. اثر جهش در همه منطقه هاي كشور نيز به روشني مشاهده مي گردد و حتي برخي استان هاي صنعتي كشور نظير آذربايجان شرقي و خوزستان نيز با اين پديده با شدت بسيار بيشتري مواجه هستند. بالاترين شدت پديده ي جهش در منطقه 3 كشور شامل استان هاي آذربايجان شرقي، آذربايجان غربي، اردبيل، زنجان، گيلان و كردستان و كمترين مقدار آن در منطقه 5 شامل خراسان رضوي، جنوبي و شمالي، كرمان و يزد و سيستان و بلوچستان مشاهده گرديده است. شدت پديده ي جهش در منطقه هاي جنوبي و شرقي كشور  كمتر از منطقه هاي شمالي و غربي مشاهده شده است، دليل شدت به نسبت كمتر اين پديده در نواحي جنوبي و شرقي محدوديت در دسترسي به منبع هاي آب، سرمايه لازم براي تغيير تكنولوژي آبياري، زمين با كيفيت و نيروي كار متخصص است. با وجود شدت كمتر ولي به روشني مي توان مشاهده كرد در سراسر كشور بيش از 80 درصد از آب صرفه جويي شده ي ناشي از بهبود فنّاوري كه به صورت قابل ملاحظه اي در حيطه فنّاوري هاي آبياري است، توسط همان بخش كشاورزي مصرف مي گردد كه نشان از شدت پديده جهش در كشاورزي كشور است.نتيجه گيري: روند افزايش مصرف آب در كشاورزي كشور بعد از اعمال سياست هاي حمايتي دولت و گسترش فناوري هاي آبياري در كنار مقدار محاسبه شده ي نشان مي‌دهد، بهبود فناوري هاي آبياري بدليل افزايش بهره وري در ابتدا موجب كاهش مصرف آب مي گردد از سوي ديگر بدليل كاهش هزينه هاي مصرف آب امكان دستيابي به سود بالاتر فراهم مي شود. افزايش سود خود انگيزه اي براي گسترش سطح زيركشت است و همين امر موجب افزايش مصرف آب، در برخي موارد بيش از مقدار مصرف اوليه خواهد شد. در حال حاضر نياز است تا ديدگاه مسئولين افزون بر مفهوم كاهش مصرف آب در بخش كشاورزي به كنترل پديده ي جهش نيز معطوف گردد.