بررسي نثر عرفاني خطابي در كتاب الانسان الكامل عزيزالدين نسفي

علوم معاني و بلاغت در شكل‌دهي زبان عرفاني بسيار مؤثر بوده است؛ به‌گونه‌اي كه عرفا توانسته‌اند با استفاده از اين قواعد و اصول، تجارب و تعاليم عرفاني بيان‌ناپذير خود را به مخاطبان انتقال دهند. بدون ترديد، شرط تأثير علوم معاني و بلاغت آن است كه نويسنده، حال و وضعيت مخاطب خويش را به‌درستي بشناسد. عزيزالدين نسفي، در كتاب الانسان الكامل كوشيده است تا به ياري نثر عرفاني خطابي، در اذهان و نفوس مخاطبان خويش تصرّف و اهداف و مقاصد گوناگون خود را به آنان القا كند. اين كتاب، همانند ديگر آثار وي، متأثّر از مشرب و مشي عرفاني اوست و در عين تعليمي بودن، تجربيات عارفانه او را نيز بيان مي‌كند. نسفي به‌خوبي مي‌داند كه تأثير گفتار، بسي بيشتر از نوشتار است؛ زيرا گفتار، نتيجه ارتباط مستقيم ميان گوينده و شنونده است؛ از اين رو از كلام خطابي بهره مي‌گيرد تا  ارتباط صميمي و پويا با مخاطب ايجاد كند و او را راضي و خشنود نگه دارد؛ به نحوي كه مخاطب، هم مفاهيم تعليمي عرفاني را بفهمد و هم حضوري فعال و دائم در متن احساس كند. اين پژوهش با رويكردي توصيفي تحليلي، به بررسي اقسام خطاب در نثر عرفاني خطابي نسفي مي‌پردازد. برآيند اين تحقيق نشان‌دهنده آن است كه نسفي به جاي پرداختن به مفاهيم خشك و بي‌روح جملات خبري، تلاش كرده از انواع جملات انشايي با معاني ثانوي بهره بگيرد تا از اين طريق بر تأثير كلام خويش در ارتباط با مخاطب بيفزايد و به سالكان طريق با شيوه‌هاي گوناگون، در اين مسير ياري رساند.