ارزيابي كارآيي مصرف منابع و وضعيت پايداري در دو بوم‌نظام زراعي سيب زميني (Solanum tuberosum L.) با استفاده از تحليل امرژي (مطالعه موردي: شهرستان گرگان)

فشردگي بوم‌نظام هاي كشاورزي و محدوديت منابع محيطي، ضرورت تعيين كارآيي مصرف منابع در راستاي دستيابي به اصول پايداري، از لحاظ مصرف منابع محيطي و اقتصادي را در نظام هاي كشاورزي ايجاب كرده است. تحليل امرژي، به‌عنوان ابزار مناسبي براي اين منظور، در بوم‌نظام هاي مختلف استفاده مي شود. اين پژوهش با هدف ارزيابي و مقايسه كارآيي مصرف منابع و پايداري بوم‌نظام هاي پاييزه و بهاره سيب زميني (Solanum tuberosum L.) با استفاده از تحليل امرژي در شهرستان گرگان در سال زراعي 97-1396 انجام شد. به اين منظور، تعداد 100 پرسش‌نامه براي سيب‌زميني‌كاران پاييزه و 60 پرسش‌نامه براي سيب زميني‌كاران بهاره تكميل شد. پس از تعيين مرز هاي مكاني و زماني و تقسيم بندي منابع به چهار گروه محيطي تجديد پذير، محيطي تجديد ناپذير، بازاري (خريداري شده) تجديد پذير و بازاري تجديد ناپذير، شاخص هاي امرژي در دو بوم‌نظام، محاسبه و مورد مقايسه قرار گرفتند. نتايج نشان داد ورودي امرژي كل براي بوم‌نظام هاي پاييزه و بهاره سيب زميني به‌ترتيب 10^16×1.71 و 10^16×1.76 امژول خورشيدي در هكتار در سال بود. در بوم‌نظام پاييزه وابستگي به ورودي هاي خريداري شده بيشتر از ورودي هاي محيطي بود، درحالي‌كه در بوم‌نظام بهاره، اين مورد عكس بود. بيشترين سهم از ورودي امرژي كل در هر دو بوم‌نظام پاييزه و بهاره مربوط به مصرف آب زيرزميني به‌ترتيب 23.92 و 45.28 درصد بود. در بوم‌نظام هاي پاييزه و بهاره سيب زميني به‌ترتيب، شاخص ضريب تبديل 10^5×1.50 و 10^5×2.54 امژول خورشيدي بر ژول، تجديد پذيري امرژي 22.85 و 12.78 درصد، نسبت عملكرد امرژي 1.44 و 2.06، نسبت سرمايه‌گذاري امرژي 2.29 و 0.94، نسبت بارگذاري محيطي 29.10 و 30.02 و شاخص پايداري امرژي 0.05 و 0.07 بود. اختلاف بين بوم‌نظام هاي پاييزه و بهاره از نظر تمام شاخص هاي امرژي معني دار شد. علي‌رغم سهم بالاتر ورودي هاي محيطي نسبت به بازاري در بوم‌نظام بهاره، مصرف زياد آب زيرزميني، به‌عنوان يك ورودي تجديد ناپذير، موجب تشديد فشار محيطي در اين بوم‌نظام گرديد. استفاده از روش هاي نوين آبياري، موجب بهبود مصرف آب و در نتيجه كاهش فشار محيطي در بوم‌نظام بهاره خواهد شد. عملكرد، سودمندي و كارآيي توليد، تجديد پذيري و پايداري محيطي بوم‌نظام پاييزه به طور معني داري از بهاره بيشتر بود. پايداري اقتصادي بوم‌نظام پاييزه كمي از بوم‌نظام بهاره كمتر بود كه عمدتاً به‌خاطر مصرف نامعقول ورودي هاي بازاري از قبيل بذر و سوخت هاي فسيلي بود. مديريت و كاربرد بهينه اين ورودي ها موجب افزايش پايداري اقتصادي در بوم‌نظام پاييزه خواهد شد.