كليدواژه :
اوايل قرن ششم تا اواسط قرن هشتم هجري , محراب‌هاي گچ‌بري , اجزاي محراب , تزئينات هندسي
چكيده فارسي :
تزئينات هندسي، از جمله تزئينات پركاربرد در هنر اسلامي بوده كه به‌تنهايي و گاه در تلفيق با ساير نقوش يا كتيبه‌ها استفاده شده‌اند. محراب‌هاي گچ‌بري قرن ششم تا اواسط قرن هشتم هجري مقارن با عصر سلجوقي و ايلخاني نيز از جمله آثاري بوده كه علاوه بر تزئينات متنوع گياهي و انواع كتيبه‌ها، با تزئينات هندسي متنوع و زيبايي آراسته شده‌اند. اين پژوهش، با هدف معرفي و مقايسه انواع تزئينات هندسي به‌كار رفته در محراب‌هاي گچ‌بري قرون مذكور؛ از حيث تنوع، تداوم يا تكرار آنها و محل كاربرد آنها در بخش‌هاي مختلف محراب‌ها، شكل گرفته است. در راستاي دست‌يابي به اين هدف، پرسش اصلي اين پژوهش چنين است؛ تزئينات هندسي موجود در محراب‌هاي گچ‌بري اوايل قرن ششم تا اواسط قرن هشتم هجري كدام بوده و چه شباهت‌ها و تفاوت‌هايي در اين گروه از تزئينات به‌لحاظ نوع نقوش و محل كاربرد آنها در اجزاي مختلف محراب‌هاي عصر سلجوقي و ايلخاني وجود دارند؟ روش يافته‌اندوزي، بر اساس پژوهشي ميداني (عكاسي- طرح خطي1) و با استناد به منابع مكتوب انجام شده كه به روش تاريخي- تطبيقي، به تحليل داده‌هاي به‌دست آمده از نمونه‌هاي مطالعاتي مي‌پردازند. نتايج حاصله، كه از بررسي 40 محراب گچ‌بري تاريخ‌دار يا منسوب به اوايل قرن ششم تا اواسط قرن هشتم هجري (داراي تزئينات هندسي) به‌دست آمده، حاكي از آن هستند كه در هر دو دوره، بيشترين درصد را گره‌هايي بر پايه عدد مبناي2 شش از قبيل؛ گره‌هاي "شش و شمسه"، "شش و سه پري گردان" و ... به خود اختصاص داده كه غالباً در نيم ستون‌ها و ديوارهاي روبرو يا جانبي محراب‌هاي گچ‌بري قرار دارند. استفاده از طرح‌هاي هندسي3؛ زيگزاگي، زنجيرمانند و حصيري نيز به‌دفعات در حاشيه‌هاي باريك تكرار شده است؛ اما از جمله بارزترين تفاوت‌هاي موجود در تزئينات هندسي محراب‌هاي دوره ايلخاني، مي‌توان به كاربرد بيشتر گره‌ها به‌لحاظ كميت، تلفيق نقش‌مايه‌هاي گره با نقوش (گل، برگ) و شكل‌هاي هندسي ساده و استفاده از طرح‌هاي هندسي پُركارتر و متنوع‌تر در حاشيه‌هاي باريك، اشاره نمود.
چكيده لاتين :
The geometric decorations are among the most widely used decorations in Islamic
art, which have been used alone and sometimes in combination with other motifs or
inscriptions. The plaster Mihrabs related to 6th to the mid-8th century AH, coincided
with the Seljuk and IL-Khanid eras, are among the works that in addition to various
plant decorations and inscriptions, are decorated with various geometric and beautiful
ornaments. The goal of this research is to introduce and compare different kinds of
geometric ornaments used in the plaster Mihrabs of the mentioned centuries in terms of
diversity, constancy or repetition and place of application in different parts of the Mihrabs.
Therefore, the main question of this research is arisen as follows: What are the geometric
ornaments of the plaster Mihrabs made between the 6th to the mid-8th centuries AH
and what are their similarities and differences in terms of the type of designs and their
place of application in different parts of the Mihrabs made during the Seljuk and ILKhanid eras? The data was collected through field research, i.e. photography, and linear
designing of the images, referring to the written resources and was analyzed through a
comparative-historical method. The results, obtained from studying 40 plaster Mihrabs
made during the mentioned periods shows that in both eras, the majority of ornaments
are composed of numerical knots on the basis of six, like “six and roundel”, “six and
three rounding fairies”, etc. that are mostly seen on the half-columns and opposite or side
walls of the plaster Mihrabs. The geometric, zigzag, chain and wicker-like designs have
been repeated frequently along the narrow margins. The most significant differences of
the Mihrabs made during IL-Khanid dynasty in terms of geometric ornaments are using
more knots, simple geometric figures, more detailed and diverse geometric designs along
narrow margins and combinations of knots with motifs (flower and leaf).
