بن‌مايه‌هاي اساطيري و بازتاب حضور فرهنگ عامه در دورۀ حماسۀ منظوم قاجار

شهنشاه‌نامه مشهورترين حماسۀ تاريخي عهد قاجار است كه فتحعلي‌خان صباي كاشاني آن را به تقليد از شاهنامه سروده است. بخش پاياني اين منظومه به روايت جنگ ايران و روس و دلاوري‌هاي عباس‌ميرزا اختصاص دارد. گزارش جنگ و شرح دلاوري پهلوانان اصلي‌ترين موضوع اين حماسه است و اساطير نيز به شكل‌هاي گوناگون در آن تبلور مي‌يابد. از سوي ديگر اسطوره پيوندي ناگسستني با باورهاي عامه دارد. پژوهش حاضر اين بن‌مايه‌هاي اساطيري و عامه را در شهنشاه‌نامه مطالعه مي‌كند: پيش‌گويي از طريق خواب، جادو، هفت خان، رويين‌تني، فر، نام‌پوشي، پوشش فريبنده، و ايزد سروش. هدف اصلي پژوهش حاضر، تبيين كاركرد اسطوره و باورهاي عامه در شهنشاه‌نامه به‌منزلۀ منظومه‌اي تاريخي است. از اين ‌رو تلاش مي شود تا بن‌مايه‌هاي به‌كاررفته در شهنشاه‌نامه كه متأثر از شاهنامه بوده‌اند يا به منظور اسطوره‌اي كردنِ تاريخ پديد آمده‌اند، نشان داده شود. با توجه به بازتاب اين مضامين در شاهنامه، شيوۀ صباي كاشاني در بهره‌گيري از آن‌ها و درواقع كيفيت اين مضامين در شهنشاه‌نامه نيز بررسي شد تا روشن شود كه صباي كاشاني به تكرار و تقليد صرف روي آورده يا در آن‌ها دخل و تصرف كرده است. اين پژوهش نشان مي دهد كه صباي كاشاني به سبب غلبۀ رويكرد مدحي، اين بن‌مايه‌ها را براي اسطوره‌اي كردنِ تاريخ به كار برده است. او اصل بن‌مايه‌ها را از شاهنامه برگرفته كه گاه در فرهنگ عامه ريشه دارند؛ ولي برخي را توسعه بخشيده و برخي ديگر را تقليل داده است. اين پژوهش به شيوۀ توصيفي ـ تحليلي و بر مبناي مطالعات كتابخانه‌اي انجام شده است. بدين منظور از دست‌نويس شهنشاه‌نامه (نسخۀ شمارۀ 587 كتابخانۀ مجلس، كتابت 1230ق) استفاده شده كه كامل‌ترين دست‌نويس در بين نسخ كهن اين اثر به شمار مي‌آيد.