ژئومورفولوژي در انديشه ابوريحان بيروني

ابوريحان بيروني خوارزمي از دانشمندان برجسته قرن پنجم هجري و داراي آثار متعددي در علوم رياضي، نجوم، فلسفه، دين‌شناسي، مردم‌شناسي و جغرافياست. آنچه اين دانشمند ايراني را نزد دانشمندان علوم زمين و جغرافي‌دانان مشهور ساخته، اظهارنظرهاي شجاعانه و علمي وي در باب مساهل علوم زمين است، چرا كه او تقريبا در سال‌هاي 1000 ميلادي مي‌زيسته كه در آن هنگام هنوز كرويت زمين باور نمي‌شد، زمين مركز عالم تصور مي‌شد و عقايد كاتاستروفيسم (پيدايش ناگهاني زمين و مجموعه منظومه شمسي) در اروپا رواج داشت. بيروني 143 كتاب و رساله نوشته كه برخي از آن‌ها سرشار از نظريه‌هاي جغرافيايي و مرتبط با علوم زمين هستند. به خاطر مشخص شدن انديشه‌هاي بيروني در زمينه علوم زمين و به‌ويژه در علم ژئومورفولوژي برخي از آثار وي در اين مقاله بررسي شده است. روش تحقيق، تحليلي ـ توصيفي و متكي بر اسناد كتابخانه‌اي بر جاي مانده از بيروني به زبان‌هاي فارسي و عربي است. آثار عمده وي بررسي و مطالب مرتبط استخراج و سپس دسته‌بندي شد و مقايسه‌ها و تحليل‌هاي لازم با استناد به برخي از منابع امروزي انجام گرفت. حاصل تحقيق نشان مي‌دهد كه انديشه‌هاي ژئومورفولوژيك وي را مي‌توان در سه گروه «نظريه‌ها»، «پديده‌ها و فرايندها» و «مواد، كاني‌ها و سازندها» دسته‌بندي كرد. وسعت آثار بيروني و اعتبار نظريه‌ها و توضيحات نسبتا كامل وي درباره پديده‌ها چنان است كه وي را مي‌توان يكي از پيشتازان علوم زمين و به‌ويژه ژئومورفولوژي شناخت.