معاني و بيان؛ از آشنايي تا جدايي (بررسي آراءِ شارحان مفتاح العلوم در خصوص نسبت ميان علم معاني و علم بيان در قرن هفتم و هشتم)

در بسياري از پژوهش­هاي معاصر درباره تاريخ بلاغت مسلمانان، اغلب جدايي دو علم معاني و بيان را به ابويعقوب سكاكي (ف 626 ق) و بعضي به جرجاني (ف 471 ق) نسبت داده­اند. ضعف بزرگي اين تاريخ­نگاري آن است كه معمولاً حوادث فكري تاريخ را به يك شخص خاص منسوب مي­كند، حال آنكه پيدا است كه هر حادثه­اي در تاريخ علم امري تدريجي است و پديدآمدنش امري يكبارگي و به دست يك فرد نيست. جدايي اين دو علم نيز نه تنها از پيش از سكاكي آغاز شده بود بلكه تا چند قرن پس از او نيز به طول انجاميد. بر همين بنياد نگارندگان اين مقاله بر آن شدند تا شرح جدايي اين دو علم را از يكديگر در قرن­هاي هفتم و هشتم -يعني پس از سكاكي- پي­گيري كنند. با بررسي شرح­هاي اين دوره آشكار شد كه يكي از شارحان مفتاح به نام قطب­الدين شيرازي (ف 710 ق) در پي آن است كه به جاي پرداختن به تفاوت­هاي اين دو علم، بيشتر به شباهت­ها و يكساني­هاي آنها بنگرد درحالي‌كه هرچه به اواخر قرن هشتم نزديك­تر مي­شويم شارحان، بيشتر به تفاوت­هاي اين دو علم نظر مي­كنند. در واقع در اواسط و اواخر قرن هشتم، اين نگرش شيرازي، با نقد چند تن از شارحان برجسته، روبه‌رو مي‌شود. اهميت اين نقدها در آن است كه زمينه­ساز جدي­تر شدن و در نهايت قطعي شدن جدايي اين دو علم مي­گردد. در اين مقاله كوشش خواهد شد تا تقابل اين دو نظرگاه، يعني هواداران جدايي حداقلي معاني و بيان و هوادران جدايي حداكثري اين دو علم، به‌تفصيل بيان شود