بررسي اقتباسات قرآني در ديباچۀ تفسير خزائن‌الأنوار و معادن‌الأخبار خاتون‌آبادي

جمال ادبي و اعجاز هنري قرآن كريم همواره يكي از عوامل اصلي جذب مخاطب بوده‌است. اقتباس يكي از شيوه‌هاي بلاغي است كه مي‌تواند با اعتبار، ضمانت، وجاهت، غنا و مقبوليت بخشيدن به متن، موجب جلب بيشتر مخاطبان و سرانجام، اقناع آنان گردد. تفسير خزائن‌الأنوار و معادن‌الأخبار از تفاسير ادبي‌ ـ عرفاني دورۀ صفويه است كه در سال‌هاي اخير مورد تحقيق، تصحيح و چاپ قرار گرفته‌است و آن را در قرن دوازدهم هجري قمري، عالم، محدث و مفسر اديب دورۀ صفويه، «ميرمحمد رضا بن محمد مؤمن خاتون‌آبادي» آن را نوشته‌است. از ويژگي‌هاي منحصر‌به‌فرد اين تفسير، مقدمۀ چهارده‌خزانه‌اي آن است. در واقع، خزائن مزبور پيش‌نيازها و علوم مورد نياز مفسران قرآن كريم را تبيين مي‌كند. مؤلف در خزانۀ سوم، به‌تفصيل به شرح صنايع بديع لفظي و معنوي، بيان و آنگاه به تشريح علوم قرآني پرداخته‌است و از اين منظر، نمونۀ اعلايي از مقدمه‌نويسي را براي اهل فن رقم زده‌است. پژوهش حاضر به كمك روش مطالعات كتابخانه‌اي و به شيوه‌هاي توصيف، تحليل و مقايسه، استفادۀ هنرمندانه خاتون‌آبادي از هنرسازۀ اقتباس در ديباچۀ اثرش را از دو منظر كمّي و كيفي بررسي كرده‌است و نشان داده كه وي با بهره‌گيري از اقتباسات (كامل، ناقص و منقطع) و استفادۀ هنري از آهنگ، اصوات، تكرار و خاصيت القاگري آن‌ها و با به‌كارگيري ساير صنايع بديع لفظي و معنوي، همچون تلميح، جناس و مراعات نظير در كنار اقتباسات قرآني، جلوه‌اي بديع و تأثيرگذار از اقتباس را به نمايش گذاشته‌است.