بررسي ساختار و نقش امنيتي استحكامات دفاعي شهرهاي خراسان و ماوراءالنهر در طول قرون اوليه تا دوره ميانه

تامين امنيت در جغرافياي ايران به دو عنصر انساني و طبيعي متكي بود. با گسترش شهرنشيني و ايجاد شهرها در مناطق باز جغرافيايي مانند دشت ها و جلگه ها عنصر انساني و طبيعي را به هم نزديك تر نمود به طوري كه ساكنين و شهروندان براي تامين امنيت شهرها با توجه به طبيعت منطقه اقدام به ساخت سازه هاي دفاعي (استحكامات دفاعي) كردند. اين سوال كه استحكامات دفاعي شهرهاي خراسان و ماوراءالنهر تا قرون ميانه چه جايگاه فيزيكي را اشغال كرده و چه نقشي را بر عهده داشتند؟  محور پژوهش حاضر را تشكيل مي‌دهد كه با روش توصيفي ـ تحليلي و گردآوري كتابخانه‌اي مورد بررسي و مطالعه قرار مي‌گيرد. يافته‌ها نشان مي‌دهد كه قرار گرفتن نظام فيزيكي استحكامات دفاعي برگرفته از ساختار كلي شهرهاي اين دوره است كه هر شهر داراي سه لايه (ربض، شارستان و ارگ) با كاركردهاي متفاوت و تفكيك‌شده از هم بود كه از مركز به پيرامون، مديريت و از حومه به مركز حمايت مي‌شدند. استحكامات دفاعي خارجي‌ترين سازه‌هاي فيزيكي هر سه لايه به شمار مي‌رفتند كه شامل ديوار، برج و بارو، دروازه و خندق مي‌شدند. ديوار مبناي ساخت و تعيين شكل فيزيكي ساير عناصر (برج، دروازه و خندق) بود. ربض به سبب جميعت زياد، وسعت گسترده و تأمين اقتصاد، در كنار موقعيت مكاني كه به‌عنوان خارجي‌ترين منطقه، شارستان و ارگ را در آغوش مي‌گرفت؛ به‌عنوان مهم‌ترين بخش امنيتي، علاوه بر ديواري عريض و طويل در تمام دور ديوار يا دروازه‌ها ، خندقي عميق داشت. مهاجمين مجبور بودند، ابتدا از استحكامات دفاعي ربض عبور نموده و براي ورود به شارستان از استحكامات دفاعي اين بخش نيز عبور كنند تا در نهايت بخش مديريتي و فرماندهي شهر را كه كوچك‌ترين بخش شهر به شمار مي‌رفت، تسخير نمايند.