بررسي واژه‌هاي مشتق مختوم به پسوند «ـار» در زبان فارسي از منظر صرف ساخت

همۀ زبان‌هاي جهان براي توليد واژه‌هاي جديد از شيوه‌هاي گوناگوني استفاده مي‌كنند. اشتقاق در كنار تركيب دو فرايند مهم صرفي هستند كه نقش اصلي هر دو ساخت صورت‌واژه‌هاي جديد است. در زبان فارسي اشتقاق يكي از فرايندهاي پويا و پركاربردِ واژه‌سازي است و از جمله مقولاتي است كه از ديرباز مورد مطالعه بسياري از زبان‌شناسان ايراني و غيرايراني قرار گرفته است. در قلمروي اشتقاق، زبان فارسي داراي پيش‌وندها و پسوندهاي بسياري است كه با افزوده شدن به واژه‌هاي موجود زبان مي‌توانند واژه‌هاي نو بسازند. يكي از اين پسوندها، پسوند «ـار» است كه از جمله وندهاي نيمه‌زاياي زبان فارسي محسوب مي‌شود؛ اگر چه مشاهدات حاكي از آن است كه در زمان حاضر مجدداً جزء وندهاي زاياي فارسي شده است. هدف از پژوهش حاضر بررسي ساخت اشتقاقي [xار] در زبان فارسي از منظر انگاره صرف ساخت است. صرف ساخت با بهره جستن از مفهوم ساخت (به عنوان جفت صورت و معنا) به توصيف واژه هاي غيرساده مي پردازد. اين پژوهش تنوعات معنايي نظام‌مند، طرح‌واره هاي ممكن ناظر بر عملكرد ساخت [x ار]، زيرطرحواه‌هاي آن و نيز ساختار سلسله‌مراتبي اين ساخت را در واژگان گويشوران زبان فارسي بررسي مي‌كند. داده‌هاي مورد بررسي در اين پژوهش از سه منبع فرهنگ زانسو (كشاني، 1372)، پايگاه داده‌هاي زبان فارسي (PLDB) و شبكۀ هستان‌شناسي فارس‌نت گردآوري شده اند. سپس، واژه‌هاي مستخرج در فرهنگ بزرگ سخن (انوري، 1381) مورد بررسي قرار گرفته و مواردي كه با برچسب منسوخ مشخص شده بودند، كنار گذاشته شدند. اين پژوهش، پژوهشي ساخت بنيان است كه مي‌كوشد به روش توصيفي تحليلي الگوهاي واژه‌سازي را بر پايۀ مفهوم «ساخت» و «طرح‌واره‌هاي ساختي» تبيين نمايد. يافته‌هاي پژوهش گوياي آن است كه پسوند «ـار» در فارسي امروز داراي هفت معنا (كاركرد) گوناگون است و وندي چندمعنا محسوب مي‌شود. اين چندمعنايي، نه در سطح واژه‌هاي عيني بلكه در سطح طرح‌واره‌هاي انتزاعي قابل تبيين است و از اين‌رو آن را چندمعنايي ساختي مي‌نامند. نتايج نشان مي دهد كه «هستار مرتبط با مفهوم x» معناي سرنمون ساخت [x ار] است كه به عنوان انتزاعي‌ترين همبستگي صورت و معناي ناظر بر عملكرد اين داده ها تلقي مي شود.