رساله في الحساب رساله‌اي در حساب الفرائض از حسن المكي منسوب به علامه حلي

يكي از پيوندهاي رياضيات با فقه، «حساب الفرائض» است. اين موضوع عمدتاً در كتاب‌هاي مفصل فقهي و در بخش «كتاب الفرائض» يا «كتاب الميراث» مي‌آيد؛ اما تك‌نگاري‌هايي نيز در اين زمينه تأليف شده است. هدف از اين مقاله تحقيق و برررسي يكي از اين تك‌نگاري‌هاست. اين تك‌نگاري رساله‌اي منسوب به علامۀ حلي و با موضوع حساب الفرائض است. اين انتساب مبتني بر تصريح كاتب در ابتداي نسخۀ مذكور است. در اين مقاله اين انتساب به دو دليل مردود قلمداد مي‌شود: اولاً در ميان دو فهرستي كه علامۀ حلي از آثار خود نگاشته‌است، نامي از اين كتاب نيامده است و ثانياً پس از مطالعۀ متن اين رساله، مشخص است كه اين اثر در حوزۀ فقه اهل سنت تحرير شده است و نه فقه شيعي. علاوه بر دو دليل فوق بايد در نظر داشت كه در انتهاي رساله مؤلف خود را به نام «حسن المكي» معرفي كرده‌است و علامۀ حلي به اين نام مشهور نيست. محتمل است كه حسن بن محمد، مشهور به قاضي حسن المكي، مؤلف رساله في الحساب باشد و در صورت صحت اين احتمال، چنين شخصي در قرن يازدهم هجري مي‌زيسته‌است و ظاهراً از دانش‌هاي نجومي نيز برخوردار بوده‌است. عمدۀ رساله در بارۀ روش «تصحيح» ميراث است كه موضوع اصلي حساب الفرائض است. مؤلف در ابتداي كتاب مقدماتي ابتدايي از علم حساب را آموزش داده و سپس وارد موضوعات فقهي شده است. او ضمن تعريف اصطلاح «رد» قواعد كلي در باب تصحيح مسائل رد را آموزش مي‌دهد و سپس در بخش‌هاي بعد با بيان سهم ذوي الارحام، جد و گمشدگان، قواعد تصحيح مسائل هر يك از اين موارد را آموزش داده و در انتها، هر بخش را با ارائۀ مثالي به ‌پايان مي‌برد.