ريشه‌هاي جبرگرايي و قضاباوري در سبك عراقي

جبرگرايي، تن سپردن به قضا و قدر و بدبيني، برخي از ويژگي‌هاي برجسته فكري سبك عراقي است. اگرچه حمله ويرانگر مغول، موجب نابه‌ساماني‌هاي بسياري در عرصه سياست، اجتماع و فرهنگ ايران شد و در بروز ويژگي‌هاي مذكور نقش مهمي را ايفا كرد، اما نگارنده بر آن است كه زمينه فكري اين جبرانديشي و قضاباوري را بايد در چند سده پيش جست‌وجو كرد. بنابراين در ضمن اين مقاله به شيوه توصيفي‌ـ تحليلي به بررسي اوضاع سياسي، اجتماعي و فرهنگي قرن‌هاي چهارم، پنجم و ششم هجري پرداخته‌ايم و با بررسي رويدادهاي تاريخي و بازتاب آن در اشعار شاعراني چون انوري، جمال‌الدين اصفهاني و خاقاني نشان داده‌ايم كه ابتدا با از ميان رفتن حكومت سامانيان و تفكر معتزلي‌ـ كه باورمند به اختيار و اراده آدمي بود‌ـ و روي كار آمدن حكومت‌هاي غزنوي و سلجوقي و چيرگي تفكر اشعري كه باورمند به جبر بود، بستر جبرانديشي و تقديرگرايي مهيا شد و پس از آن، تاخت و تاز بي‌رحمانه طوايف مختلف غُز و مفاسد گوناگون اربابان قدرت، در اواخر قرن پنجم و قرن ششم، موجب انحطاط فكري مردم شد و موج سنگيني از نااميدي، بدبيني، جبرانديشي و تقديرگرايي افراطي را پديد آورد.