بررسي اثر خشكسالي هيدرولوژيك و بهره‌برداري سنتي (توزيع، انتقال) از منابع آب سطحي بر روند تخريب زمين و بيابان‌زايي در مناطق خشك (مطالعۀ موردي: دشت سيستان)

هدف از اجراي اين پژوهش، بررسي اثر خشكسالي هيدرولوژيك و بهره‌برداري سنتي از سيلاب بر روند تخريب زمين و بيابان‌زايي در منطقۀ سيستان است. بدين منظور در ابتدا به بررسي وضعيت خشكسالي هيدرولوژيك در رودخانۀ هيرمند پرداخته شد. با استفاده از شاخص جريان رودخانه (SDI) خشكسالي هيدرولوژيك براي يك دورۀ 22 ساله محاسبه شد. به‌منظور بررسي تأثير نحوۀ بهره‌برداري از منابع آب سطحي بر روند بيابان‌زايي و تخريب اراضي در منطقه، نقشۀ تغييرات كاربري‌ اراضي و الويت دسترسي مناطق به منابع آب سطحي با يكديگر هم‌پوشاني شد. نتايج بررسي شاخص جريان رودخانه (SDI) بيانگر وقوع 18 سال خشكسالي در طول دورۀ مورد مطالعه مي‌باشد كه طي سال‌‌هاي اخير شدت آن نيز افزايش يافته است. با مقايسۀ مساحت كلاس‌هاي كاربري در طي سال‌هاي عدم وقوع (1382) و وقوع (1397) خشكسالي، نيز نتايج بيانگر افزايش ۴۱ درصدي سطح اراضي باير و همچنين كاهش به‌ترتيب ۸۴، 67، 57 و 31 درصدي پهنه‌هاي آبي، مرتع، سطح زير كشت محصولات كشاورزي و مناطق مسكوني بوده است. در بررسي نحوۀ‌ بهره‌برداري از جريان‌هاي سيلابي، يافته‌هاي اين پژوهش نشان داد كه توزيع و انتقال سيلاب‌هاي ورودي به منطقۀ سيستان با توجه به فصلي بودن و تداوم نامشخص آن‌ها، محدوديت دسترسي به اين منابع آب سطحي را در مناطقي از جمله شهرستان‌هاي هيرمند (بخش قرقري)، نيمروز (بخش پشت‌آب) و زابل (بخش‌ مركزي) به همراه داشته است. همچنين نتايج بيانگر آن است كه بيشترين تغييرات‌ كاربري‌ها مربوط به تبديل پهنه‌هاي آبي (معادل با ۱۲۵۸۱ هكتار)، اراضي كشاورزي سيلابي (معادل با ۲۲ /۳۰۷۳ هكتار) و مراتع ضعيف (معادل با ۸/۴۴۹۵ هكتار) به اراضي باير بوده كه از لحاظ فضايي منطبق با مناطقي است كه در دسترسي به جريان‌هاي سيلابي با محدوديت همراه‌اند. بر اين اساس با توجه به نتايج به‌دست‌آمده، خشكسالي هيدرولوژيكي و بهره‌برداري سنتي از جريان‌هاي سيلابي با توجه به نظام آبياري و شبكۀ آبرساني، تغييرات محسوس كاربري اراضي را با تخريب اكوسيستم‌هاي وابسته به آب به‌ همراه داشته كه باعث گسترش مناطق بياباني و نقاط بحراني در سيستان شده است.